Una gara de poesia – at nadu una ‘orta Peppe Sozu – est che unu pitzinnu chi devet nascher: no s’isschit s’at a essere masciu o femina, sanu o malaidu, bellu o feu, benefadadu o malassortadu, de bonu naturale o redossu.

Sa resessida de sa gara si podet narrer a sa congruida ebbià, no si podet mai narrer innantis. “Totucantu dipendet dae sa muta”, naran semper sos cantadores. Ma it’est custa ispetzia ‘e divinidade gàrriga de rebellia chi si ch’andat cando bisonzat e podet benner bundantziosa cando no est s’ora?

Sa muta est , totu paris, s’ispirzascione ‘e s’anima e sa bona salude de sa crena, su collega chi ti faghet cantare menzus de un’àteru o chi ti faghet airare a tretu justu, sa serenidade ‘e coro e su dolore mannu (Cantesi in s’allegria e in sa pena/ e in su meu propriu dolore/ cun pius estru bellu e pius vena, narat tiu Antoni Cubeddu in sa risposta a Babbaì Casu de su 1938): un’imboligu de mistériu chi sos cantadores non cumandan, unu puddedru mesu areste chi non ponet mente a su cadderi e si podet pesare a cadramissas a sigundu sas umbras chi asserbertat.

Una gara podet resesser a primore cando pius pagu s’isetat e podet andare male cando pius si disizat de fagher proa: s’ischintidda chi dat fogua sa bon muta est semper cuada a sa mente ‘e dhie cantat e bi diat cherrer istrumentos chi medan su sistema ‘e sos nélvios de un’omine pro resersser a isboligare in totu soso filos de custu lòmuru.

Cumandat issa, e no sos cantadores, comente non cumandat mancu in prosa a sa limba sau un’oradore, ca sa limba nd’ischit pius chi no isse e che lu jighet  inue cheret.

Sos cantadores mannos m’an costumadu dontare de garas nàschidas male finidas in gloria e a s’imbesse, de àteras disputas chi parian licanzanas e sun bessidas iscaìzzas propiu ca sa muta jambaiat bundanzia in sa matessi gara.

Tra su palcu e-i sa zente, comente puru tra sos poetes chi an sa cadrea in su palcu, b’at semper filos cuados chi tanghen su bonu resultadu de una gara. Duos massimamente: sa risposta ‘e sa zente a su chi si cantat, siat chi zochet sas manos o chi s’abbarret a sa muda, e s’amistade o sa rialia chi b’est tra chie cantat.

Sun impessiones, parizat bortas. Impressiones lèbias e lenas chi no si poden medire ma chi influin in sa resessida ‘e una disputa rimada.

Creo, pro cantu apo pòtidu ‘ider in trintantachimb’annos in sas piatas de tota sa Sardigna e finas fora ‘e sa terra notra, e pro cantu ap’intesu in arrejonadas longas cun sos cantadores – massimamente Barore Sassu, Juanninu Fadda, Jommaria Pulina, Remundu Piras, Barore, Budrone, Antoni Piredda, Gavinu Piredda, Tottoni Crobu, Peppe Sozu, Juanne Seu, Bernanrdu Zizi, Antoni Pqzzola, Franciscu Sale, Frantziscu Mura e MArieddu Masala – chi s’unicu médiu seguru, de seintzia chi oe tenimus no naro pro medire sa bona murta ma nessi pro resesser a comintzare a cumprender cale andànta potat tenner n-d-una gara est de la ponnerserente e de la cumproare cun su tempus de su cantu, siat de un’istrofa intrea siat de sos versos seberados a banda, a duos a duos e finas unu pro unu cando su cantaore jamat s’azudu ‘e su tenore.

Dae totu sos analizos isperimentados in sas garas, resultata una veridade: creschende sa muta, mìinimat su tempus chi su cantadore impitat  pro fagher s’otavae , a s’imbesse, cando sa muta mìnimat su tempus creschet. Custa est una leze  chi no at iscritura ma cumandat a sa cua chene frapa s ino in calchi mamentu inue, ponimus, su cantadore in dificultade s’imbarata a un’otava chi ischit a mente e la cantat comente chi esserat frisca: tando su tempus chi bi bonet est pius pagu, ma chie est avesu a sighire sa filada justa ‘e una gara si nd’abbizat e poi b’at de narrer puru chi custas sun raridades abberu. Custa diferentzia no est semperchi s’annotat in piata, ca su cantadore chi est chilhende sa ‘e ssida ‘ona non bessit a dognora iscobiadu: podet ninnare sa ‘oghe azìgu in piusu, podet dimandare su tenore in sos versos iue no costumat de lu pedire. Ma. Istudiéndebbi a s’assentada, totu custu resultat in modu jaru e francu, si podet cumproare chene farta in cale si siat gara e pro cale si siat ambiente, e pro cale si siat cantadore.

Chie cantat at unu tempu medianu ‘e càntigu, chi creschet e imminòrigat cunfromma a sa muta ‘ona o mala: in sos poetes de vena pius bundante e de fantasia pius madura, sa diferentzia tr tempus de bona muta e tempus de caritia est pius manna. Su tempus medianu contat e non contat, ca b’at poetes a tragiu lestru e poetes a tragiu lenu: sa chi tenete importu est sa diferentzia, in su matessi poete, tra sas ora de criassione pius bundante e sas oras de anneu.

Leamus a Barore Tucone, chi antaiat lenu, unu tempus medianu ‘e una sessantina ‘e segundos pro un’otava : tra mamentos feos e tretos deghiles si lompet a una diferentzia de vinti, trinta e braranta seeugundos. Tucone podiat fagehr, si fut airiadu o si li ‘eniat s’assimizu friscu e forte, s’otava in barantachimbe segundos, ma si podiat ponner unu minutu e vinti segundos – e pius puru – si sa muta no li ‘eniat a primore.

Remundu Piras, chi cantaiat lestru – una barantina ‘e segundos de tempus medianu – lompiat a fagher s’otava in pis pagu ‘e mesu minutu e chene isetare tenore cando sa muta sua fut bundante e, in mamentos de muta lasca, che podiat imbater in otavas de unu minutu e bindighi segundos.

Peppe Sozu, un’esempiu ‘e sosp ius altos de tota s’istoria ‘e sas  garas pro sas proas mannas chi at dadu in pius de chimb’ant’annos de carriera at unu tempus de cantu a meidade tra Tucone e Piras: una chimbantina ‘e segundos, chi minimiam in sa s menzus oras finas a suta ‘e baranta e creschen in sos mamentos pisu pagu deghiles finamentra a pius de sessanta.

Ma lassende a Barore Tucone, a Remundu Piras e a Peppe Sozu, podimus marrer chi totu sos àteros cantadores non fuin dae custa prendidoria cuada: chie pius e chie mancu, sun totu sutamisssos a-i custa leze.

Custu mi paret un’analizu seguru, ca sos numeros non traighen e dan un’idea fundada subra sa realidade e non subra impessiones ebbia.

Ma a prenetare in totu su mistériu ‘e sa muta at a restare pro semper unu disizu: propiamente custu mistériu est s’ammaju pius mannu, chi ispantaniat finamentra sos cantadores e de seguru at a sighire a ispantare in su tempus benidore a chie disizat de cumprender dae intro cust’arte antiga ‘e criare versos a bolu, a lughe ‘e luna e a lughe ‘e isteddos.

 

 

18 de maju de su 2022

 

 

Màaru Mura – da Chent’annos, a lughe ‘e luna

 

 

Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2021-2022 LR 22/2018, art. 22”

 

 

Foto: archivio Domus de Janas