L10301692Ósile est una ’idda de sa provìntzia ‘e Tatari, posta in sa curadoria istórica de sa Romània (Angius, 1833), chi s’isterret dae 550 a 650 metresde altària subra e in giru a una de sas puntas de sos montes Tuffudesu. In sas dies de tramuntana, bentu fritu e sicu, cun s’aera innetada da sas nues bos podides ammajare sos ojos. Dae inie s’ispériat in totu su Golfu de s’Asinara, cumpresa tota s’ìsula dae sa punta istrema ‘e Caprara finamentra a sos montes de sa Corsica, tota s’Anglona e una bona palte de sa Gaddura.

 

Dae s’acurtzu Monte ‘e Bonaria: intamen, abbaidende a mesudie, podides illongare s’ojada fina a totu su Meilogu e palte de su Logudoro. A ponente tota sa Nurra fina a sa cala de Porto Conte. E pro custu motivu sos Malaspinas, intra su sessare de su séculu XII e su comintzu de su séculu XIII, bi fraighein unu Casteddu.

 

Fina a sa meidade de su séculu passadu fut connóschidu meda. A dolu mannu, oe est istadu ismentigadu e pagas sun sas biddas chi, postas in punta e monte o in palas, s’’iden semper miminare su nùmeru de sos residentes (140 Comuni sono denominati: «gambero» Censis, Cagliari, 1985). E si Ósile in su tzensimentu de su 1951 contaiat pius de semiza abitantes, oe nde contat tremiza e chimbe iscassos.

 

Logu vívidu dae antigórios tempos, e pretzisamente dae chimbemiza annos a primu ‘e nàschere Gesucristu. Inoghe, infra grutas artifitziales, Domus de Janas, Dolmen e Menhir si contan 31 monumentos in totu. Fina sos nuràgicos bi lassein s’istiga insoro: oe, ispartos in su saltu osilesu, si bi contan sas ruinas de vintuduos nuraghes (Basoli, 1997). Su Calónicu Liperi a sos tempos suos nde conteit 38, pretzisende chi devian èssere nessi su dópiu (Osilo, 1913).

 

Logu oe mescamente de pastores e de impiegados, innanti fut connóschidu prima ‘e totu pro esser bidda de messajos e de pastores. Fut duncas unu logu inue sas atividades artigianales fun floridas. Inie bi fun mastros de alcia e de carros, de ferru o frailalzos e maniscalcos, de fràigu, caltzerajos, botajos, traperis e mastros de oraria.

 

In Ósile b’aiat ricamadoras e sas mezus tessidoras de tota sa Saldigna. Iscrieit Vuillier (Isole dimenticate, la Sardegna, 2002): «Dappertutto nelle strade risuona il rumore dei telai primitivi. Ogni casa ha il proprio. Osilo è rinomata per la sua stoffa chiamata Orbace ed è tessuta dalle donne.[…]. Davanti alle porte al sole le matrone filavano o dividevano la lana. Altre preparavano la tintura dentro grandi calderoni di rame, piena di robbia raccolta nei dintorni». – e un’articulu de s’Unione Sarda de su 19 de cabidanni de su 1937 narat:  «Ma ad Osilo non si può dormire […] neanche la notte Perché? […]. Da una catapecchia[…] escono a un tratto due tonfi sordi […] Ne seguono quattro più pressanti, poi ancora due, poi quattro e così per molte ore […]. Alla fine questi tonfi prendono un avvio, un ritmo quasi gioioso, […]. Sono i telai dell’orbace. Tutta Osilo fila e tesse, e gli uomini non portano che lana e lino di casa. Osilo non ha lenzuola nelle cassepanche, nè tovaglie per le nozze, […] nè sacchi per il grano, nè vestiti in dosso che non escano dai telai delle sue donne. E […] si dice che il tessuto sia il più perfetto della Sardegna […] e lino abbagliante da altar maggiore»(Cattaneo); Su fresi téssidu dae sas osilesas fut su pius fine e pro custa rejone fina su pius caru, a chimbe ‘oltas de sos àteros (Catte, 1935).

 

Ósile fut connóschidu finamentra pro sos dulches, massimamente pro sas casadinas, sas tericas e sos pabassinos. Inoghe s’agatat semper: pane ‘onu meda, nódidu comente ammoddìgadu, regotu friscu (de sos mezus de Saldigna iscrieit su Calónicu Liperi, op. cit.), mústiu, casu e saltitza, bonos ateretantu. Su pane ammoddìgadu fut connóschidu ja dae sos primos annos de su séculu XVII. S’istóricu e literadu Enrico Costa (Sassari, 1992) nos faghet a ischire chi, cando arriveit a Tatari – in su 1616 – a su Vicerè su Duca Di Gandia umpare a sas àteras cosas, dae Osile li comporein fina chimbanta panes ammodigados.

 

Ma est in su costùmine chi Ósile epressiaiat tota sa connoschentzia e sa virtude sua: «I costumi femminili di Osilo […] a mio avviso sono i più belli e degni di nota tra quelli delle paesane contadine dell’Isola, e quelli che sembra vogliano conservarsi più intatti […]»(A. Della Marmora, Itinerario dell’isola di Sardegna), «Ad Osilo ho visto le donne vestite a festa con insolita pompa, con fascette rosse tutte adorne di merletti, con gonne scarlatte, e sul capo una pezzuola scarlatta di panno, orlata di seta di vivaci colori.» (P. Mantegazza, 1869). «Dalle porte socchiuse esse apparivano abbaglianti sotto il sole che colpiva la porpora delle loro vesti, oppure brillava con lampi furtivi sui bottoni d’argento o d’oro delle loro maniche»(G.Vuillier, op. cit.).

 

Pius a prestu dae chimbant’annos a-i cust’ala sos tempos sun cambiados. Fina a sa meidade de su séculu coladu, su pius, in Sardigna si viviat de su chi sa campagna produiat: sos ómines bighian an domo su frutu de su trabagliu insoro e sas féminas atendian a cumprire sa muda in benes chi selvian a tota sa famìlia: pane, minestra, dulches e màndigos, bestires e totu su chi podiat selvire. Custu modu ‘e vìvere bisonzaiat de sos artigianos.

 

Finida sa gherra, no andaiat bene a torrare a sa campagna. Sos saldos aian bidu su nord industrializadu. Istare in campagna cheriat nàrrere de torrare a aer passéntzia. Ma a su fàmine sa passéntzia no aisetat. E fut gasi chi, tando, sos ómines si che paltein a sas industrias de fora a tribagliare. In su 1962 cun su «pianu ‘e rinàschida», nois puru (sos politicos de tando) chelfemus sa petrolchimica: àteros ómines lassein, torra, sa campagna. Sos artigianos a-i cussu puntu no aian pius rejone de bi essere. S’industria produiat a pagu preju totu su chi podiat selvire pro vìvere e fina de pius.

 

E a pianu a pianu semus arrividos a sos tempos chi sa zente no reconnoschet e ne avalorat pius su tribagliu pretzisu de s’artigianu. In custa ‘idda no b’at pius maniscalcos, caltzerajos e mastras de ricamu. Oe a intender a issos no cumbenit pius a fàghere custas atividades. E pagu faghen – naran semper issos –  sos istitutos apósitos pro los ajuare: «Si dinari unu no nd’at ja dae primu, pagu faghet». E comente narat unu diciu antigu: su riu curret a inue b’at abba. Mancumale, b’at de apretziare sa bona volontade de chie at s’ànimu galu ‘e sighire in custas atividades.

 

Sos animosos e sas animosas sun sos duos orefices, sos paneteris presentes cun tres furros (duos in Ósile e unu in Santu Larentu), sos dulcheris sun duos (ma meda sun galu sas féminas chi si faghen in domo sos dulches), tres sun sos frailalzos, chimbe sas ricamadoras e àteras chimbe sas traperas, trintachimbe sas tessidoras, ma solu una deghina sun in atividade. Tzeltu oe, in Ósile, passizende peri sas carrelas, no est pius dàbbile intèndere su tzochetare in s’incùdine de sos maltzeddos o s’auldu tzocu de sos batentes in sos telalzos.