Ortzai, de su 26 de su mesi de talamini de su 2020, est ghiada de sa sindiga Maria Maddalena Agus e s’agatat a un’artaria, in pissu de su livellu de su mari, de 474 metrus. Contaiat, a su 30 de donniasanti de ocannu passau, giai 750 abitantis chi biviant unu sartu comunali de cuasi 70 chilometrus cuadraus. Lacanada cun Austis, Nughedu Santa Itoria, Ollolai, Otzana, Sarule, Sedilo, Sorrradile, in s’isula aministrativa de Brai, e Teti. Santu Giuanni Batista est su santu amparadori chi si festat su 24 de su mesi de làmpadas.
Su territoriu est de monti e de arreigini granitica e su biviu s’agatat in dd’unu mannu e naturali anfitiatru chi partenduru de pissu cun su monti S’Ispiliu de 758 metrus sighit bia Est cun su monti Eliai de 851 metrus e dapoi benit ingiriau de su Nodu FAsolu (920 metrus) su Fronte Oroniai (905 metrus) Monti Santu Pitanu (1038 metrus), Nodu Gosolodine (961 metrus) Punta S’asisorgiu (1127 metrus) Pala Lepazzai (1076 metrus) Monti Santu Asili (1017 metrus) e acabbada cun duas baddis in su basciu in is regionis de su Cannisone (544 metrus) e Pala de Laro (463 metrus).
Allogada in su aintru de sa idda sa cresia storiga de santa Brabara, de sa cali eus a fueddai a pustis, sa domu fata a museu de su pitori Carmelu Floris e unu mulinu a abba de pagu aconciau beni meda. Sempiri in su aintru de sa idda s’amostat su trabagliu de canalizatzioni de su frumini chi, a pustis un’alluvioni de su cumentzu de su noixentus de su seculu passau, est stetiu postu in dd’unu caminu de perda in is orus de su cali si pesant dus caminus chi funtiri collegaus de unu ponti de arcu in perda. S’arreigini de su nomini, po su canonigu Spano, lompit de su fueddu feniciu “Hol” “Hoel” chi in italianu si tradusit cun “territorio, dimora del mio pellegrino” o, po cussu chi narat Franciscu Corona de su fueddu “Iolai”.
Comenti testimongiant is agatamentus meda de nuragis, dolmen e menhir, si pensat ca su sartu de Ortzai fut giai biviu de su tempus a innantis de is nuragicus e de is nuragicus etotu. In su Medioevu preniat su paris de su Giudicau de Arborea e de sa curadoria de sa Barbagia de Ollolai. Dexi bividoris de Ortzai, in cussu tempus lamau Oltai, furint intru de cussus chi iant postu su nomini in su famau acordiu de pagi intru de Ilionora manna de Arborea de su matessi giudicau e Giuanni de unu de Aragona, Rei de su “Regnum Sardinae e Corsicae” e rei de sa Corona de Aragona. S’acordiu est de su 24 de gennargiu de su 1388 e biat a intru is rapresentantis istitutzionalis de su Stadu, cussus de is villas e is “Majores de Villa” is “juratos” in dd’unu numuru proportzionali a s’importu de dognuna villa. Is Oaltzesus funtiri rapresentaus de su “Majore” Antoni Contona paris a 4 “juraris” e 5 “Habitatoribus”. Custu acordiu, a dogna manera, est addurau pagu e a pustis bataglias medas, intru de custas cussa famada de Seddori, Ortzai est passau de sa curadoria de Ollolai a su Marchesau de Aristanis de su eciu cumandanti arboresu Perdu Cubello in su 1410, abarrendu indipendenti in calencuna mesura finas candu est orrutu a intru de su Regnu de Sardigna su 14 de austu de su 1420, dì un su cali est acabbau po sempiri su Regnu de Arborea, bendiu po 100 mila fiorinus de oru de s’urtimu giuigi, Guglielmu de Tres de Narbolia a su Rei Arfonsu de Cincu de Aragona. A pustis sa morti de is Cubello, Su marchesau ddu boliat Lionardu Alagon, ma a pustis sa bataglia de Macumere in su 1438 beniat impresonau e portau in Spagna e aici Ortzai est acabbau totu suta manu de su vicerè Nigolò Carroz e a su cumenztu de su cincuxentus in manu de su nebodi Perdu Maza de Lizana chi ddu faiat imbucai in su paris de su ducau de Mandas. Est stetiu cun s’urtimu feudatariu de Valencia – Don Pedro Maza Ladron y Mendoza – chi, su 23 de mesi de idas de su 1614, su Rei Filipu de Tres de Spagna at mudau su feudu in ducau, su solu cuncediu in totu su Seixentus. Su ducau de Mandas chi fut unu de is prus mannus de totu s’Isula fut su paris de sa curadoria de Seurgus (cun is biddas de Mandas, Isili, Siurgus Donigala, Nurri, Scalebranu, Orroli, Iscroca, Serri, Gergei, Biddanoa de Tulu) de sa Baronia, de Sicci de Partiolla, de sa Barbagia de Seulu (cun is biddas de Stressili, Seulu, Sadili, Ussassa e Seui) de sa Barbagia de Ollolai (cun is villas de Fonne, Ollolai, Gavoi, Ortzai, Lodine, Ovodda e Mamoiada) e infinis su Marchesau de Terranoa in Gaddura. A pustis sa gherra de successioni spagnola e de s’acordiu de L’Aja, su Regnu de Sardigna, s’otu de austu de su 1720, est passau a Vitoriu Amedeu de Dus, su primu Rei de Domu Savoia. In custu tempus su Duca de Mandas, a su cali aparteniat Ortzai, fut Don Juan Manuel de Zuniga y Castro, chi at poderau su feudu po 61 annus, de su 1686 finas a su 1747. De su 1746 est sa relata de sa bisita chi s’intendenti generali de sa Sardigna Franciscu Giusepi Conti de Viry faiada in cuss’annu in is suta regionis sardas e il Villa de sa Barbagia de Ollolai furinti aici bivias: Fonne 1402, Mamoiada 1106, Gavoi 873, Ovodda 810, Ortzai 800 Ollolai 580 e Lodine 86.
Is prendas ortzaesas de s’architetura religiosa funtiri cuatru cresias, sa cresia de Santu Giuanni Batista, sa Cresia de Santa Brabara, Sa Cresia de sant’Anastasio e sa Cresia de S’arcangilu Gabrieli. Sa prima, cussa de santu Giuanni Batista, est stetia posta in peis in su sculu de 15 e de su seculu de 17 est diventada cresia parrochiali pighendu su postu de cussa de Santa Brabara. Custa est invecias posta in peis in is seculus de 14 e 15 e finas a su 1738, ainnantis chi benessidi mudada in oratoriu po is cunfraris de Santa Grugi, fudi sa parrochiali e in su cortili baenianta interraus is mortus. Aintru de sa cresia, postu in su altari mannu s’amostada su “Retablo de sa pesta” de su Maistu de Ortzai de su seculu de 15. Sa cresia de Sant’Anastasio est de su seculu de 12 e s’incrarada in dduna prassigedda posta in pissu chi po ddue lompiri serbit a fairi una pariga de scaleris. Innoi puru est allogau unu Retablo, cussu de sa Sacra Familia.
Is nuragis de Luduorioe, Lenuie, Comiddo, Sorghiddai, Badu Otana, imbilighe Mare, Oritti, Su Puddu, Barbarighinos, Portoni, Sa Femmina, Palai, Lochilo, Bumbas, Orocai, Zibbas e Andria Mula preninti su paris de is prendas archeologicas de Ortzai in su mentris chi is biginaus de sa idda poderanta cusus nominis: Serra ‘e Contza, Malamureddu, Lolea, Elisea, Leppatzai, Sorreddu, S’Umbrosu, Sant’Istasi, Preda ‘e Pistis, Sant’Ignazio, Murui, Santa Suvia, Santa Varvara, Drovennoro, Honca ‘e Mussa, Cambone, Su Putzu, Santu Juvanne, Babbu ‘e Ogozzi, Gheddesai, Sant’Antoni, Sa Harrera, Burusone, Zihuri, Su Nodu Mannu, Sa hodina.
Minescidi comenti de figliu de Ortzai, dus fueddus in prus s’artista Carmelu Floris chi finase chi nasciu in Bono fudi ortzaesu in totu et est cresciu comenti de pitori in s’Academia de is bella Artis de Roma atobiendusì finase cun artistas de importu comenti de Giusepi Biasi e Francisu Ciusa. Oi sa domu de Floris est diventada unu museu aunia s’amostanta is aposentus cumpartzius in tres panus chi s’incraranta in dd’unu cortili in su aintru. In sa cogina, in is aposentus po dromiri e in su studiu de su pitori s’allogada totu sa mobilia chi giai s’agatada e in is matessis aposentus s’amostanta is cuadrus de s’artista. In s’urtimu pianu est postu su studiu de Floris e de is tres pianus est cussu chi spantada de prus de s’orrestu ca est erricu de libburus e totu cussu chi sebit po pintai. Arregodaus ca Carmelo Floris fut nasciu in su 1891 e s’est mortu in Ortzai su 22 de austu de su 1960.
Màuru Mura
Dominigu, su bintinoi de mesi de Idas de su 2024
Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – Imprentas 2024-2025. Legge Regionale 22/2018
Ativadi apariciada cun s’agiudu de sa Regioni Sardigna – Imprentas 2024-2025. Lei Regionali 22/2018
Foto: https://www.sardegnaturismo.it/it/esplora/olzai