Di Lucia Cossu

 

La morte si nasconde negli orologi, su lìbberu de Emiliano Deiana, est bessidu su 5 de maju de su 2020 cun Maxottantotto edizioni de Massimo Dessena. Sa novidade manna est chi, dae oe, podides agatare su lìbberu in d’una beste noa: in sardu, Sa morte si cuat in sos relozos. Chi siet de importu mannu impitare sempre sa limba nostra est giaru a nois totu e lu semus nende dae tempus meda. E custu lìbberu nos faghet cumprèndere cantu su sardu podet dare ànimu e carena, unu colore forte, una bistimenta galana, unu sonu nou a sas istòrias nostras e de totu su mundu.

Custu est unu tribagliu polìticu de importu mannu pro sa limba sarda e pro sa literadura.

 

Turmac est una bidda minore, ma in cale si siat logu siet posta -ca su mundu est tundu- podimos giòmpere a totue, e si non podimos a pè, bi podimos giòmpere cun sa literadura!

A Turmac ogni die si frimat unu trenu, e cussu trenu giughet òmines e fèminas e totu sos sentidos insoro, bi lompent fintzas sas novas de su mundu; una die ispantosa che giughet una pitzinnedda cun sas bolloncas suas e s’amargura de una fèmina manna. Totu che giughet, su trenu, fintzas su male cuadu in sas intragnas. In Turmac a isetare Ruth, in su tzilleri e in sas butegas, -chentza l’ischire mancu issos- b’est tota s’Umanidade de sa bidda -issa est su fadu insoro-: sàbios e macos, santos e dimònios, bi sunt tou e totu sunt in sos ojos suos.

Cando Ruth calat a terra, a Turmac s’istòria podet leare su caminu sou: sos relozos sighint a misurare su tempus, ma su tempus cumintzat a brinchitare, nudda est che pius che prima, ca sa morte, sa morte si che cuat in sos relozos.

 

Emiliano Deiana in su primu lìbberu c’at iscritu -s’àteru est una regolta de contos polìticos- nos giughet in unu logu chi non podimos agatare in perunu pabilu, ma custu logu nois lu connoschimos bene: est s’ammentu de sas biddas nostras, est s’ispiju de sos pensamentos, de sas paristòrias e de sos contos de Sardigna, ma non solu, in su lìbberu bi sunt sos sentidos de s’Umanidade tota canta: ca disizos e males, ojos e relozos sunt sos matessi in donzi latitùdine de su mundu nostru.

S’iscritore cun s’ànimu carignosu sou -issu meda lìbberos, cantones e poesia tenet in su coro e in sa conca- e totu custu mundu l’at ischidu bortare in peràulas. No est petzi a iscrìere contos e lìbberos, est a tocare s’animu: dende a cando pensamentos e a cando cunfortu e lebiesa. Custu est sa faina meledosa e manna de un iscritore e Emiliano, òmine de gabbale, l’at ischidu fàghere bene.

 

Tres sunt sos protagonistas de custu tribàgliu nou, de custa bella iscumissa -tre scasciati di zalbeddu- m’at nadu Emiliano. Issos sunt: s’iscritore, Emiliano Deiana; s’editore Massimo Dessena -chentza a issos lìbberos non d’amos!- e su tradutore chi at dadu sa bistimenta noa, s’iscritore e poeta Nanni Falconi.

E como intendiamos a issos tres, ite nos an contadu in custa arrejonada in sardu e in gadduresu.

 

Emiliano, sas istòrias, chi unu at intèndiu in sos contos o chi at lìgidu in sos lìbberos, cantu contant in sa vida?

No la sogu. Li passoni sò li parauli chi dìzini, chi pensani. La capazitai di tramandassi li fòli è un bisognu di l’òmini e di li fèmini. Unu scrittori franzesu, Louis-Ferdinand Céline, dizìa chi prima di li paraluli v’è l’emozioni. Poi nàscini li parauli pà raccontà lu sintimentu. Si vulemu è una rivoluzioni rispettu a li Scritturi: “in prinzipiu era la paraula e la paraula era undi è Deu”. Céline dizi: eh, no balla!, in prinzipiu era l’emozioni. Poi arreani li parauli. Mi pari chista la ‘iritai: prima t’assuccòni pà un tronu, poi agatti la folma pà di a tutti cosa t’ha fattu assuccunà, lu rumori di lu tronu, li besti chi si baddani sutta a l’ea, zilchendi riparu sutta un àlburu, drentu a una maccia.

Eu prima mi sono scalmintatu pà la storia di Ruth. Poi aggiu aùtu in caminu li parauli pà dilla a l’alti, pà fa un libru. Si lu scalmentu meu diventa lu scalmentu di cà leggji tandu si pò dì chi calchi cosa di bonu l’aggiu scritta.

 

Massimo, Sa morte si cuat in sos relozos est piàghidu meda a sos letores e fintzas a chie sos lìbberos los zùdigat. Puite as detzisu de iscumìtere in una tradusidura in sardu? Cal’est s’ispera tua?

Una dì Emiliano mi scriì, pubblichemu una traduzioni di lu me libbru in sardu? – Cosa ni pensi?

– Uhai chi bèddhu.

– La pubblichemu?

– Palchì no! Ni pensu solu bè, fa l’editori de esse bucassinni un gustu, appassionassi a li cosi chi succedini i lu momentu, senza programmà da chici a lu duimilaecincantanoi.

Tandu lu femu. Lu cilchi tu a Nanni Falconi pa lu sardu?

Ettandu, stasera li scriu, Nanni è lu meddhu, cu iddhu semu inattaccabbili, spiremu mi dichia di sì.

Pronto! Nanni, ascu’, semu pinsendi di traducì lu libbru di Emiliano in sardu. E ci lu fai?

– Ciao Massimo. Si non as presse ti lu fato cun piaghere.

– Avveru sei dicendi?

– Abberu, su lìbberu l’apo, si mi lu mandas puru pro mail cando apo tempus lu cominzo.

Nasci cussì maxottantotto edizioni in linga. Pa casu e pa lu gustu di punissi in ghjócu tra passoni chi ani gana di muissi, di fa cosi noi, di sta bè e di diiltissi.

Chista è la prìmma pubblicazioni e dapoi iscimu, spiremu, in campidanesu e gaddhuresu, cu la bona paci di ca pensa chi lu saldu è unu. E t’aragghju a dì chi ci aspittemu no tantu un successu mannu, ma di esse siguti da alti editori chi scummittini come noi in chisti operazioni.

 

Nanni, ti cherzo preguntare comente est b’istadu tradùere Sa morte si cuat in sos relozos. Emiliano at fatu unu tribàgliu mannu cun sas peràulas, at un’istile sou bene meledadu. Est b’istadu fàtzile o difìtzile a lu bortare in sardu?

A seguru no est istadu fàtzile; ma non b’at tramunadura peruna fàtzile. Sas limbas ant paràulas e istruturas diversas chi dd’ant matana a las bortare a un’àtera limba. Emiliano impitat iscriende unu limbazu de livellu altu de conoschèntzia linguìstica, cun paràulas chircadas una pro una pro pintare bene su pensamentu e s’immaginàriu sou. Est istada una bella proa. Si bi so resessidu non tocat a mie a lu narrer; deo nde so cuntentu.

 

Emiliano, cantu at contadu pro iscriere custu libberu, Bultijada, sa bidda tua?

Tutti aèmu un logu di lu cori. Lu meu è Bultigiata. No v’è un altu logu undi eu podarìa campà. Cesare Pavese dizia chi un paesi vi ‘o solo pà putessinni andà. Eu digu chi un paesi vi ‘o pà agattà li muttii d’ambarà.

Mi piazini li conti di li paesi minori, di li ‘iddi undi si cunnoscini tutti e li passoni si l’ammentani pá lu stuvingiu chi ammenta un difettu di li manni, di li bisai. Noi, pà dì, semu “Frati Carabini”. È comu un malcu biattu innantu la peddi, comu candu malcani a fogu lu bistiammu. È calchi cosa chi ha a chi fa cun li radìzi. Ma li radìzi a la sola no bastani: sèlvini li rami, pà pruà a tuccà lu zelu o pà l’illusioni di imparà a bulà.

 

Massimo, fintzas a como, azis pubblicau lìbberos solu in italianu, ti diat piàghere de impreare de pius su sardu o àteras limbas?

Semu pinsendi di continuà a fa chistu tipu di trabaddhi si agattemu cosi chi ci facini pinsà chi possiani aè interessi i lu pubblicu chi si piddha gustu a ligghjì in la linga sóia. Siguramenti no aremu a fa cosi tantu pa fa. Semu indipendenti pal chissu, tutti ci poni criticà ma nisciunu ci po’ dì cosa emu di fa e cosa no. Si pinsemu chi pó piacì e c’anda di fa un libbru in maltesu cun testu a fronti in caragnanesu lu femu. Palchì no? Si vi paldimu pazenzia. Li dinà so di lu diaulu e un gustu è meddhu di centu malanni.

 

Nanni, puite como est de importu mannu iscrìere in sardu e fintzas tradùere sos lìbberos in limba sarda?

Deo creo chi sas literaduras non siant ìsulas, ma unu bete ‘e continente chi leat totu su mundu, ue sa contaminatzione est sa règula. S’iscritura est sa chi faghet fagher su brincu curturale dae una sotziedade preistòrica a una stòrica, ca permitit a su presente de poder ischire chi esistiat unu popolu chi impitaiat cussa scritura e no àtera.

Sa limba est s’aerzu curturale pius forte de sa rapresentatzione de una sotziedade. Cando semus nois a nos la negare, pro una fartza percetzione de modernidade chi nos narat chi sas àteras nos dd’ant piùs possibilidade de sa nostra, semus neghende a nois etotu sa diversidade curturale nostra.

Traduire dae s’italianu a su sardu, diat parrer chi no apat custu balore, dadu chi essende sos sardos alfabetizados e como pesados puru in italianu, connoschent piùs sa limba prima piùs de sa limba de arrivu. E puru, b’at in nois semper unu disizu, unu sentidu nàschidu dae sas intragnas, chi nos narat: chissaghi comente sonat custa cosa in sardu? Non si traduit pro ti fagher connoscher ma pro t’aer piùs afaca a su coro, cun cussa limba chi, mancari bisestrada e isputzida onzi cosa at una mùsica diversa, onzi versu, onzi pàgina de romanzu ti tocat e aberit in tegus aposentos de sensatziones ismentigadas chi s’italianu non sempre ti dat.

 

Su gadduresu, Massimo, su limbazu tou, resessit a mòvere totu sos sentidos: de amigàntzia, de istima, sos ammentos e fintzas cuddos sentidos risulanos, ca est armoniosa, est unu ballu lèbiu e forte.

Eu no socu gaddhuresu, ni faeddhu unu struppiatu e mi focciu agghjutà candu scriu. Dapoi mi dieltu palchì è una linga chi pari un baddhu. Sona. Candu faeddhani li gaddhuresi parini sunendi e ascultalli ancora si no li cumprendi è un piaceri.

Sì, t’aragghiu a dì chi mi piaciaria pubblicà cosi in gaddhuresu. Possibilmente no puisia.

 

Nanni, ite est sa limba pro unu pòpulu?

Creo chi si potat narrer chi siat su filu chi ligat sas persones fatèndelos sòtzios de una strutura chi podimus giamare natzione; mancari como, e puru ca at un’aerzu negativu “unu limba unu popolu”, non bastet. Ca si nono, nois sos sardos, chi no amus piùs su sardu che limba de comunicatzione amministrativa e de podere, sardos non lu diamus esser piùs.

Ma leadu custu, sa limba sarda, chi est istada sa de sos antepassados, chi est istada limba de guvernu, amministrativa, de comunicatzione in sas cantzellerias de sos giuigados, limba de sa literadura de su popolu dae sempre, chi est ingiumida e ingiumit sa curtura sua, ca cun issa s’est fraigadu su connotu in su cale galu bivimus, est su si sentire natzione; chene issa benit a mancare su filu chi aunit.

 

Emiliano, comente t’est pàrfidu lìgere sas peràulas e sos meledos tuos in un’àtera limba, in sardu?

La traduzioni c’ha fattu Nanni Falconi ha abbaltu janni e balconi di lu libru meu: ha fattu intrà aria netta, palchì è arriusciutu, senza tradì nudda li lu sensu, a fa intindì un’alta musica, una melodia noa. In italianu si intendi lu jazz, lu blues. In saldu pari d’intindì la morna, lu tango. Li parauli, pà comu eu intendu la scrittura, ani di sunà, ani di fa un sonu beddu drentu a una frase, drentu a un capitolo. In italianu si dizi “oscurità”. In saldu, Nanni, dizi “iscurigore”. Lu intendi lu sonu di la paraula? Ancora: “musica d’arcobaleno” diventa “musica de arcuparadu”: si intendi un sonu nou, una melodia chi solu in italianu no era suffizienti. L’operazioni chi emu ‘ulutu fa cun Massimo è politica, di politica liàta a la linga, a lu saldu: a la dignitai letteraria di lu saldu. Ti l’immaginigi si tutti l’editori chi publigjigiani libri di autori saldi ni fazini – a spesi soi – puru la trudizioni in saldu o in gadduresu? Lu sai cosa vò dì? Chi la linga torra a campà, torra ‘ia: si tramanda, si rinnoa, pidda fiatu. Una rivoluzioni diventa: ma semu pronti pà la rivoluzioni senza contributi di Mamma Regioni? Noi si.

E l’emu dimostratu cun chistu trabaddu. Tre scasciati di zalbeddu chi inveci di ciarrà di “politica linguistica” la fazini. La differenza chi v’è fra li parauli e li fatti.

 

 

Custu lìbberu est un’iscumissa. Ma est un’iscumissa chi devimos bìnchere: comporàdelu e ligìdelu!