Sos coiles de su Supramonte comente a sos nuraghes funis un’imbentu chi naschet dae su sapiore de s’ómine e de sa civiltade nostra e mancari siene simpres in sa fromma, funis s’erresultau de un’inséperu jutu a innanti in medas séculos de istoria.

 

A tempos de oe, tempos de tecnologia e de comodidades, de cimentu e de pràstica, sos barracos poden galu serbire? Paren galu medas sos pastores de oe chi agradessen su barracu a costau de una sienda moderna o de una domu fata in brochetos. Su barracu est bellu de ’idere, est unu sinnu forte de identidade e in prus no est cosa de pacu contu, a intro s’aera si mantenet prus sana siet po su casu e sos àteros alimentos, siet po chine ch’abìtat.

 

Cando su barracu est bene fraicau, un’alimentu pressiosu comente a su cagiu ’e crapitu acatat su locu mengius po istesonare, poite ch’est s’aera issuca addata po non s’isperdere, po non si ddi ponner sa lanedda. Apéndiu in sa cannita, in artu, chin su fummu de su fochile chi ddi benit dae suta, su cagiu affùmmicat bene, non si ddi ’etat sa musca e  picat cuddu profùmu forte chi ddu fàet prus bonu e agradèssiu.

 

Chine pompiat bene unu coile anticu, cumprendet ca dònnia peciu tenet unu iscopu o prus iscopos precisos. S’ùdulu, achirrau in terra a innanti ’e barracu, chi podet serbire po irgannare e iscorgiare pecos o apèndere lamas, lapiolos e àteros istergios. Sa cannita, posta in artu a pitu de su fochile, chi serbit po afumicare o po turrare sos alimentos (unu tempus in sa cannita si turràt su lande, chi ’eniat imperau po fàere su lande cotu o pane ’e lande). S’ascra o ascròne, chi fut s’imprus de sas bias unu cambu mannu e ladu de linna ’e iliche o de cherchi imbarau in ghenna ’e coile po cungiare su locu. S’ascrone si buscat secando una mata tufuda. In sos ùrtimos tempos s’impérana semper de prus ghennitolas fatas de tauleddos de linna ’e opinu.

 

Su ghennile, chi serbit po iscuare dae s’abba proina e dae su sole sa ’enna ’e barracu.

 

Sos muricones fatos in costas de su muru ’e intro, chi funis ispecies de capellas addatas po ponner sos ogetos diferentes chi serbin a su pastore. Su fochile, fatu in terra, in mesu ’e barracu, chi est su tretus in cantu si faet su focu. In calicunu barracu (mascamente in cussos fatos a sa moda orgolesa) su pamentu est istufìu in cantu ch’est su fochile e peri in su tretus chi che lompet fintas a ghenna, paret ca a gasi s’ispinghet prus a ghetu ’onu su chinisu a foras. Ma de totus sos pecios chi cumponene su barracu che nd’at unu chi simamente po sa fromma chi juchet est su prus curiosu.

 

Semus allecando de su coromalu, comente benit lumenau in Orthullè (cucumenale in Durgali, cugumalu in Baunei, huhurale in Orgòsolo, vuvusa in Olìana). Su coromalu podemur narrer ca est un’ispecie de capeddu chi juchen sos barracos (lumenaos peri pinnetos e pinnetas) de su Supramonte, est su canciu prus in artu de totu su corpus de su coile. In Orgosolo tocat a narrer ca sas pinnetas, comente si narat in custa ’idda, non tenen su capeddu in caput ’e totu ma funis a fromma punciuda. In sa punta ’e sa pinneta lumenada huhurale, si ponet su perrone, chi est unu tàpulu de linna, a bias de preda e a bias si costumat ponner un’erba lumenada seha póddihes. In Olìana su matessi, su pinnetu non juchet unu capeddu mannu in punta, ma su vuvusa, chi paret assimbigiante a unu nidu ’e pugiones.

 

S’arraìca de s’alleca coromalu paret latina, e cucumenale, comente si narat a sa moda durgalesa, chi de securu benit dae cacumen, cacumenis (punta, càbudu), paret sa paràula chi prus atraet a su latinu. A s’imbesse, po coromalu comente si narat in s’allecatu orthulleìnu, benit male a ddi ciappare s’arraica, podet dipenner dae s’alleca semper latina, corona, ae (corona),  ma est prus facile chi apat mudau chin su tempus s’alleca cacumen, cacumenis, furriannosiche in coromalu. Inveces s’alleca cugumalu a sa bauneddina, paret chi si pongiat a mesu tretu de su cucumenale durgalesu e de su ccoromalu de Orthullè.

 

S’iscopu de su coromalu est forcis prus curiosu de cantu si podet crere, poite serbit de securu po mantenner frimma sa linna, po acapiare a pare sos cambos de tinneperu e asseliare mengius su barracu, ma forcis faiat a bisongiu po àteros impreos e iscopos chi a tempos de oe amus àere irmenticau. Potet esser peri chi su coromalu serbit po mantenne prus issucu su coile iscudendo s’abba proina a foras. In sos coiles prus male fraicaos, cussos prus becios o fatos a errespràmmiu de linna, a bias in punta ’e totu si poniat unu canciu ladu de ’ortiche, propriu po non falare s’abba a intro ’e barracu.

 

In àteros tempos, cando non s’acatàt in cumerciu su filiferru, po acapiare e mantenner a pare sa linna de su coromalu, s’imperada sa fune de tichìngiu (lùmene iscientificu: Clemantis vitalba L.), una mata chi in làmpadas e trìulas faet unu frore biancu e bocat a foras funes chi paren sas lianas de una furesta tropicale (in tempos de bisongiu e de apretu, sa fogia de su tichìngiu beniat pipada paris chin-d-una aciunta de istratu ‘e tabacu e pariat bona).

 

Chi ’olemus aconcare a nde ’ocare a campu àteras teorias po cumprender su valore de su coromalu, podiat esser chi in tempos anticos custu capeddu serbiat po non fàere cumprende a sos istrangios de idea mala e a sos invasores in cantu s’acatàna sos masongios. Poite a gasi su fumu dae intro ’e barracu comente ’essit a foras, inveces de frommare unu filu in s’àera, nòdiu peri dae largu, colando in mesu de su coromalu benit ispartinau de prus e dae larghianu non si connoschet inue s’acatat jente, in cantu ch’est unu coile.

 

Forcis su coromalu podiat serbire peri po arrèschere mengius sa frongia chi ’eniat posta in costas de su barracu, mascamente in cussos chi juchen pacu linna e chi deppen’esser carrargiaos bene de frasca po non brintare s’abba a intro. Chi ’olemus sichire galu puru chin sas ipotesis, podet esse peri chi su coromalu siet unu ”urrestu de s’istoria”, unu imbentu chi teniat unu valore chi como amus in parte irmenticau; cando in sos tempos anticos sos sìmbulos de sos clan/ereos e de sas tribù benian ammostraos peri in costas de sas domos.

 

S’agetivu malu chi cumponet s’alleca coromalu faet dubitare chi s’iscopu de custu peciu de su coile podiat esser cussu de un’ispecie ’e fortilesa contras a s’ogru malu. Forcis in punta de sos barracos benian collocaos santicheddos in fromma de pugiones o corros de mufrones, de cherbos e de ’oes mannos, comente si costumàda ’e fàere po sos navios de brunzu de s’etade de sos nuragis, e comente costùmana ’e fàere galu oe certos pópulos chi biven galu atacaos a sos valores anticos, chircando a gasi de mantenener larghianas sas ànimas malas, sos bobbois e sa malasorte.