Trumas arrabiadas, prontas a bociri. Ogus prenus di arrennegu, manus ch’istringint matzucus, gorteddus, seguris, pistolas e fosilis. Óminis comente sirbonis, comente béstias. Fut andada de aici in Itri, cent’annus a imoi. Su 12 e su 13 de mesi de argiolas de su 1911. Candu sa “Bella sociedadi riformada” iat apariciau s’arrevesa contras a is trabballadoris isulanus de su V lotu de sa lìnia “direttissima” Roma-Nàpuli. Tocàt a ddus iscaddai, custus mortus de fàmini benius de Sardìnia. Tocàt a ddis pistai is manus ca si fuant arrepocendu. Fuant pesendu barra a sa “ditta Spadari”, s’impresa chi teniat s’apaltu de sa ferrovia. Pesendu sa boxi contras a s’isfrutamentu de parti sua. A su “pizzo” chi sa camorra imponiat. Antonio Budruni torrat a bogai a pillu su bocidorgiu de is sardus in Itri – una ‘cassa manna’ chi totu s’Itàlia s’at betau a palas e belle iscarésciu – cun-d-unu libru forti, chi fait pesai sa tzudda, bessiu po Delfino Editore.

 

S’opera si narat: “I giorni del massacro. Itri, 1911: la camorra contro gli operai sardi”. Centu corantacuatru follus – su contivizu est de Gian Antonio Stella – chi luxint a pissu de cust’iscena niedda de istória italiana. Un’iscena chi ancora domandat giustìssia. Difatis, a is chi teniant sa curpa de custas atzionis macas, ddus iant assólvius a totus. Sa camorra, cun is murigus sûs, iat póssiu prus de is contus de sa genti onesta chi si dd’iat iscampada. “Apu agatau cust’istória candu fua trabballendu cun Mànliu Brigaglia a s’enciclopedia de sa Sardìnia. Fut su 1985. Fua castiendu sa Nuova e ia biu custus tìtulus mannus e custa surra de artìculus chi chistionànt de is fatus de Itri. A su tempus de sa cica mia innoi no ndi sciat nudda nemus. E tandu mi fua donau ita fai e, comente primu cosa, ia iscritu un’artìculu longu po su nùmuru 10 de sa rivista “Ichnusa” contat Budruni. Is mortus oficialis fuant tres, totus de su 13 de mesi de argiolas. “Ma is operàius giurànt chi, sa dî innanti, de sardus nd’iant bociu atrus dûs. Ndi ddus iant pinnigaus de sa bia e ddus iant carragiaus a iscusi” narat Budruni. “Fromas chi apu segudau in sa cica, apu agatau ca un’operaiu si fut mortu s’annu agoa, in Bilartzi, po mori de is istrupius chi nd’iat tentu a Itri”. E duncas is mortus iant a podi essi ses. A-i custus tocat a aciungi dexinas de mermaus. Calencunu torrau a bidda sua guastu, o in su corpus o de conca. Sena iscaresci s’aciocu de is sardus domu po domu, sa galera e su rimpàtriu. Comenti chi sa curpa fessit istétia insoru e non de chini ddus iat curtus po ddis fai sa peddi.

 

Unu momentu de ratzismu de italianus contras a italianus. Unu fogu allutu cun s’imputu farsu: nanca is sardus fuant malus de nascioni si naràt, pighendu po bonas is teorias tontas de cussu maistu de pagu valori de Niceforo. Una populatzioni intzullia e armada de sa camorra, cussa itriana. Assegurada in sa sarvesa sua, calechisiat cosa mala nd’iat essi bogau a campu. Agiudada in su massacru de is amministradoris comunalis sûs – sìndigu po primu –  e de sa fortza pùbblica puru. E in prus, sa befa de s’imprenta locali, chi iat pintau sa cassa comente sa revesa de una populatzioni pacìfica contras a sa prepotentzia de “i sardignoli”. Ma de is itranus mancunu nd’iant fertu. Sinnu chi is isulanus non s’aspetànt de passai po sirbonis, in “Terra di Lavoro”, tra sa Campania e su Lazio, euba fuant andaus a si buscai su pani. Budruni fait a orrogus custa teoria, e amostat, pàgina agoa de pàgina, s’istùdiu pretzisu po betai a terra sa comunidadi sarda: “Sa beridadi – narat – est ca si fut bofia donai una letzioni a is sardus poita, agiudaus de dûs abogaus de in igui, fuant ponendu in pei una lega de difesa económica. Custu po s’impresa Spadari e po sa camorra, chi non buscàt su “pizzo” ca is sardus non pagànt genti po debbadas, fut un’afrontu legiu. Is operaius de is atras regionis, difatis, podiant pigai s’esémpiu de is sardus e tandu sa camorra iat essi abarrada cun-d-unu pramu de nasu…”. Po su bocidorgiu de Itri atrus dûs librus funt bessius. “I sardi a Itri”, de su 2003, e “La rivolta di Itri”, apena imprentau. Su chi ddus at fatus est Pino Pecchia, funtzionàriu de su cumunu itranu in pensioni. Pecchia, po ponni paxi, donat sa curpa a s’Istadu, chi mancai avisau, iat lassau sa populatzioni e s’aministratzioni de Itri a si fai càrrigu de is problemas chi ndi beniant de cust’esércitu de operaius. Pecchia bolit betai unu ponti ideali tra sardus e itranus: “Ma po fai sa paxi – narat Budruni – tocat a s’iscusai cun is sardus. O solu mancu a spaciai calencunu fueddu de piedadi po cussus mortus innocentis. E custu no est mai capitau, po imoi. Antzis, si sighit s’àndala de cent’annus fait: fai finta chi sa curpa siat de s’Istadu po assolvi a totus”.