Mancu malis … chi nci dd’eus fata a lompi a sa cresiedda de Sant’Andria, posta a manca de s’arruga Lionardu Da Vinci chi de Cuartu portat a Crabonaxa. Ingiriada de una pratza manna, arrica de matas, oi de custu logu bellu nd’ant fatu unu giardinu púbbricu, intitulau a sa bonànima de Andrea Parodi, aundi fait praxeri a biri pipius gioghendi.

Torrendi agoa su 1500, cantu bortas Sant’Andria at a essi inténdiu is abòxinus de is barbarescus chi, ponendi pei in s’oru de su mari nostu, arribbànt a lestru a bidda bocendi e furendi óminis, féminas e pipius po ddus bendi a iscravus in Àfrica! Una borta cussus iscominigaus iant fatu 200 presoneris, un’atra prus de 400! S’annu prus dolorosu est istétiu su 1582 candu, tochendi terra in su Mràgini arrúbiu, arrennescint a intrai in bidda, in Cuartuciu e in Ceraxus! Un’atru ispantu mannu est candu iant pensau de fai unu murallioni a ingíriu de sa bidda,  po si difendi de cussus maladitus, ma, a sa fini, nudda iant fatu poita dinai no nci ndi fiat mancu a cussus tempus! Is cosas fiant andendi de mali in peus candu su Vissurei detzidit – in su 1613 – chi in is campanilis de is crésias de Cuartu, Ceraxus, Sétimu, Sìnnia, Mara, Pauli e Pirri nci depiant essi is castiadoris, po fai isciri candu fiant isbarchendi is morus. Imaginaisí su disisperu de sa genti intendendi is campanas de Sant’Aleni! Is morus, is morus, agitóriu, ant a essi tzerriau is antigus nostus, artziendi is ogus a celu!

 

Cun-d-un’atra lei, unu pregoni de su 1621 s’ant a proibbiri fintzas is pellegrinàgius a su noti po is festas de Sant’Andria e Santuanni e de is santus de is atrus logus sacrus faci a mari. Sa prus connota a is Morus parit chi fiat própiu sa de Santuanni aundi arribbàt genti a cambarada de dónnia logu de Campidanu, Sàrrabus, Sulcis e Partiolla.

 

Una curiosidadi: una borta a Santu Anni dd’afestànt in sa cresiedda sua, posta acanta  a sa de Sant’Andria, sceti chi una dí sa crésia nd’arruit e issu, aici narànt, iat agatau domu a nche s’amigu! Sa beridadi est chi  custa cresiedda – una borta – nci fiat stétia deaderus in cussu sítiu, ma a unu certu puntu no si ndi chistionat prus in is documentus  antigus. In-d-una arrelata de su 1626 si fueddat sceti de sa de Sant’Andria chi teniat abbisóngiu de arrangiu. Passant parícius annus e is trabballus s’ant a fai diaderus cambiendi in parti sa bisura, antzis strupiendidda in sa froma antiga. Invecis in su 1793 is dus santus ant a biri is rivolutzionàrius frantzesus, lómpius de mari, gherrendi foras e aintru de sa cresiedda contra a is sordaus de sa milìtzia cuartesa e sarda!

Chistionaus immoi de sa cresiedda. Su fabbricau, a nord-est, at tentu sa bonasorti de arribbai fintzas a nosu cun is partis prus antigas de su ’400: is murus a foras, is lumburas acapiadas a is murus de costau e sa faciada chi is maistus de muru iant pesau, segundu su mollu góticu-catalanu, portau in  terra nosta  de  is aragonesus in su 1324/26. Is maistus, fendi su trabballu, iant imperau perdas unu pagu isgrussadas e aguantadas cun arena grussa e cràcina ammesturada a àcua, afortiendi is ispuntonis cun atras perdas grussas meda .

 

Sa faciada, cun a pitzus unu campanili a vela piticheddu, acabbat in sa parti arta, segundu su mollu góticu-catalanu, cun d-una guarnissa trabballada, chi ingiriendi, in parti, is murus a su costau, torrat a una filera pitica de perdas a froma de denti, postas a una parti e a s’atra de su campanili.  Sa crabitura est a duas àcuas. Intrendi a crèsia, si frimaus in su luminaxu, po castiai su portali (de su 1600) e sa lollixedda, fata a sa bona, e chi unu pagu ddu cuat: cun crabitura a incannitzau, carrigat a pitzus de dus truncus de tzinníbiri chi gei parint langixeddus, sa beridadi! Andat de unu murixeddu de làdrini a manca a un’apusenteddu a dereta, po donai arreparu a paras e remitanus chi dónnia tanti si frimànt ingunis e po arriciri is pellegrinus, candu afestànt a Sant’Andria  e Santuanni.

 

A s’ala dereta is maistus in is trabballus mannus de su Sescentus, iant fatu puru, aintru de is lumburas, dus apusenteddus, imperaus: unu a sagristia e s’atru a coxina e una segunda lollixedda cun intrada a crèsia, fendidda arrimai a pitzus de una colunna, fromada de dus peis e dus arrogheddus sempri de colunna; materialis de unu fàbbricu de su logu, de sa fini de s’época arromana, chi issus iant agatau e imperau  po arrangiai puru is partis a fora de sa crésia. Nc’est de nai chi, acanta de mari , in custu sítiu mannu, nci funt fintzas oi arrastus de una domu de mari arromana, de grandu  importu e bellesa, cun dus putzus tundus e piticus, un’apusentu faci a mari  e  un’atru cun bóvida a carrada, de pedra lada.   Unu logu chi, annus fait,  is piciocheddus de sa scola de su Ténnicu de Cuartu, cun is profesoris e sa Sovrintendenza archeologica de Casteddu iant esaminau listendi una parti de pamentu, fatu cun arrogus de màrmuri, segaus a manera chi fromànt unu disínniu intalliau: un’arranda, naraus nosu.

Sa crésia est a una navada larga, a froma de retàngulu e pigat luxi de una fentanedda de pedra, de sa própiu froma, fata a pitzus de su portali, unu rosoneddu de sa fini de su góticu-sardu e de un’atra fentana manna, a duas luxis ogivalis, divídias de una colunnedha, posta a palas, chi parit de is tempus nostus. Su presbitériu est unu pagu prus in artu de su pranu de terra.

Sa bóvida est a incannitzau, cun cabriolas de linna de tzinníbiri; cun consolas, sempri de linna, intalladas a manera chi donniuna no s’assimbillit a s’atra, scàrrigat su pesu a suba de dexi pilastrus, chi no funt acapiaus a is murus perimetralis e chi, andendi in artu, s’ammàniant donendi imponéntzia a sa navada. Pagus arredus: un’acuasantera, unu pei cun-d-unu capitellu, unu lacu de pedra, imboddicau de follas de àcantu. Una trona de linna e is istatueddas de Sant’Andria, Santuanni e  Sant’Antoni padovanu.

 

Sa crésia dd’oberint dónnia cida candu su predi de Santa Maria de Frúmini fait sa missa: su domínigu a mengianu e a merí e in istadi  po is batiaris. Aintru de annu, in su mesi de argiolas faint una festa manna a onori de Santuanni cun s’agiudu de is famíllias de is antigus crabaxus e de is pastoris; in su mesi de donniasantu arregordant a Sant’Andria cun d-una obbreria de 25 óminis de is prus connotus de sa bidda.

 

Cun s’artículu nou acabbaus  custa  passillada longa; ma, de innoi a pagus, eus a torrai po si contai de is crésias scaréscias.