tenore orgosoloTra sos iscusorzos chi inserrat sa sienda manna de sas tradissiones populares sardas, su cantu a tenore, veritabile marcu de identidade, at ottentu su riconnoschimentu de s’Unesco comente ”bene inviolabile” de sa cultura de s’umanidade.

 

Sa nova intregat ufania a dònnia sardu de cada cussorza ma istrinat istifassione e ghipa a chie, innantis de eris, at crétiu in sas ricchesas de custu modu de cantare anticòriu e l’at contipizau attinande, ponende petzu chin affìcu mascamente cando su bonu de sos sardos paraian urica a àteros cànticos e a àteras formas de ispaju, o ca nd’at fattu istudiu leàndelu comente una ”bena bundante” de ischires a pittu de sa limba, de sa poesia, de su ballu, de sa mùsica, de su sentidu pròpiu de su divertimentu: ischires de bocare a campu po atuare, in sa menzus manera, sas pizas chi cumponen su naturale e s’identidade de su populu sardu.

 

S’istifassione est prus manna puru si si tenet contu chi, po sas pessones de sas iscolas artas si trattaiat petzi de ”folclore” mentras po sa zente comuna fit su cantu de ”pacos imbreacones”: chi si siat faddiu s’Unesco? Ite pìtzicat su tenore chin sa Cultura?

 

Comente sas peleas po sa limba o po sos nuraches an indurau tempus meda po lomper a concruos (semper chi sian accabadas), gasi etotu sonos, istrunmentos, cantadores e cànticu de sa Sardinna meressìan s’amparu chi in aterue est garantiu o da lezes de s’istadu natzionale o da lezes de guvernos de nassiones de minoria.

 

In chirros nostros sa leze de sa cultura e de sa limba sarda nde fachet lumìnzu narande ca sa Rezione at a istabilire, at a facher, at a ammaniare.. ma da cando at balore, semus galu a bider cosa fatta. Tocat a ammentare ca sa leze 26/97 est galu pitzinna. E est pretzisu a annangher puru chi est naschia istrumada. Ne s’àlinu chi l’aìat zuta a naschimentu podiat durare a longu ca si depiat medire chin su bentu de traschia de una politica chi pessaiat a cunzare zassos ìnnidos po facher parcos bocàndeche a fora s’òmine e lassande petzi predas, animales e mattas. Mai lis est colau in conca a proare a cumprender poite sa zente de cussas cussorzas at mantesu sos terrìnos comente los aìan connotos.

 

Est s’impreu chi mantenet sas cosas. Su facher de s’òmine in dònnia tempus at dau a sos locos sa visura chi lis connoschimus oje. No est ispipillu a pessare chi unu traste, un’usàntzia, una pessone potat resister a su colonzu de su tempus chene istramudire in nudda sas calidades chi aìan a printzìpiu. Est naturale chi dònnia cosa mudet in su tempus. Tocat de ischire mesurare cantu cambiat e comente, si s’istàbilit cales fin sas condissiones de cumentzu, ma totucantos depen connoscher e l’aer appretzu.

 

S’isperdìssia est a aer e a no imperare: a ite lu diamus cherrer unu trettu si no collimus sa linna a nos caentare, sa terra a travallare, su pasculu a pesare reses… ”Sos benes a chie los mantenet” narat su ditzu po esplicare ca no est chistione de possessu ma de contipizu de sos benes.

 

Su cantu a proa, a cussertu, a cuntrattu, a cuncordu, a tenore, est limbazu chi at ischiu a s’adecuare a sos tempos chi cambian sighinde s’idea de divertimentu, de passione, de imparonzu de sas populassiones chi lu pratican chin gosu. Taleschì, per-mesu de su tenore si podet galu a dies nostras imparare da sa poesia de sos cantadores mannos, partitzipare unu bisonzu a chie sisiat, divèrtere chin su ballu o chin su cànticu in bonu o in malu.

 

Da sa ventana de domo s’ocru fiet a innedda e si puru si che bidet s’anzenu, bellu a connoscher e a aer a pràtica, no si frundit su connotu ma antis, da s’impreu de unu e de àteru benit s’arricchimentu.

 

Su tenore est gosu de pessones. Testificat amore a sa mama, a s’isposa, a sos cumpanzos, a sa zente sua comente puru a sa bidda. Allegat su limbazu de s’ispaju. Bivet de sa tèmpera chi chircan sos petzos, de su caente de s’accordu tra pares, de su calore de su binu, de su prendinzu de sas carenas ghetadas a pare. S’affortit in mesu de sa zente chi lu fachet e l’ascurtat po nd’aer gudimentu. Durat in s’ammentu de s’incantu de sa festa. Est zura de amistade longa.

 

Su sonu, fedale de sa preda, naschet in mesu de padente. L’est frade a su borro de sos boes e a su murmutu de sos trainos uffraos. Ghettat a su mùilu de su bentu e ammentat su mélidu de sa berveche. Suet in sa raichina tuda de sa tradissione de Mamuthones, Merdules e Erchi. Sa trata prus antica (IX sec. i. Cristos) est su brunzu chi presentat unu nurachesu, a manu parada tra buca e urica, cantande.

 

Moffet tumbande che murones in monte a incorradas sinzolande sa cambiada de su tempus e sa lòmpida de s’abba. Irbòrrocat sa cropa de bassu e de contra che caddu lassau chene brillia.  Chitarrinu o còntrinu, ladu, tundu, furriau, àrridu, ascrau, mùdulu, chìchinu. Muilosa, grispa, a irmattadura, a irborròschiu. S’unu no carrarjat s’àtera e paris fachen cussertu. Attinat sa mesu-’oche che brilliedda chi annòdiat ca b’est o che apiolu chi curret da frore in frore. Muidosa o lùchida. Ozastros chi no timen s’abbenturiada. Predas frimas.

 

Si pesat sa boche in sa ria de sas carenas tèteras. Istèrret, mudat, zìrat, dat corfos, assèriat, alligrat, incurtzat, secat, repitit, ritrogat, àntiat, falat, illestrat, ispipillat, appretat, rendet, serrat. Est boche de campanna. Boche de carru. Boche de torrare boes. Boche de vardianu, de massaju, de carrulante. Séria, lestra. Boche ’e notte. Manzanile o impuddile. Pesada o Mutu. Sa maia de su cuncordu est ca partit e leat, zumpande sas làcanas istrintas de sa limba, sas allegas po lumenare su cantu, a cumone chin su pastoriu.

 

Su mundu chi lu zuchet s’acatat in intro suo: no rappresentau ma bìviu. In su vocabolariu de su tenore totu torrat a sa terra inue naschet su bimbirimbò. Sas paràulas contan sos fàcheres de s’òmine. Su cantadore pesat sa boche comente su pastore su bestiamen. S’andanta de su cantu est marcada che a sa de sos boes chi torran istracos a fine zorronada truvaos da su massaju. Si nono est su passu grae de su zû chi tirat su carru a su cantonzu sentiu de su carrulante o a su cantu mezanu de su vardianu chi che colat s’ora in su sartu.

 

Sos sonos de sos petzos no appartenen a s’omine, chircan de istrocher sos reses. Benin da s’iscuru mumutu de sas intrannas. S’orìzine bivet in sa nèula de su misteru chi cucuzat  fintas sas màscaras de su carrasecare de sas biddas de Barbazia e de sos ispìderos de sos contos de fochile in nottes malas.

 

Sa tumbada de su tenore assimizat a su sonu de istumburinadas de corros tra murones e ambas allegas an parentizu chin su tumbu de sas launeddas.Sas calidades diversas de bassu e de contra si zunghen po facher sa cropa. S’inmbrìlliat su sonu de su bassu rude po no istemperare sa contra. Paris irbòrrocan a currer che abba ch’istrocat chin fùria o che caddu iscappau da su broccu o che corratzu de abba chi essit a fora chene si poder mantenner.

 

Sa ria de su cuncordu est tunda che a s’inghìriu de preda chi pintat su nurache e su cuìle. No b’at perun’àtera froma de cultura chi cuntenzat, comente in un’ispricu, sa cantidade de sas allegas chi su tenore leat a impresta a su terrìnu po las torrare a s’umanu abitadore, pastore o massaju chi siat. Zai in custu si dennotat sa capatzidade – si no sa balentia – de su sardu de ischire biver chin rispettu sa terra. Cheret narrer chi su tenore est cultura de su territòriu. Est cultura de s’omine chi ischit istare in su terrìnu: chi sigat a facher su pastore o sèperet àteru mestieri. Est modellu de cuncòrdia po sa bidda: chie sisiat intrat in sa ria de su cantu. Appalisat sas differèssias. Riccu o poveru, teracu o printzipale, mannu o pitzinnu cadaunu attinat po su menzus cussertu.

 

S’Unesco at bistu e cussiderau totu custas vertudes e, avillante, dat una possibilidade a sos sardos chi sonat che amonestu: custa est cosa de bundu po s’umanidade intrea, dàzeli balidòriu e amparàela po sos benidores. A capore chi custa testimonia galana de s’istoria predale de cust’ìsula resessat a biver su contipìzu de sos sardos de oje po chi connoscan custa prenda e l’apan istima sos benidores.