palabandaNon meda apustis de sa chi est amentada che sa dî de sa Sardìnia e de su tentativu de rivolutzioni sarda ghiau de Giomaria Angioi, ci fut isétiu un’atru motu po si liberai de su giû piemontesu. Sa revolta de Palabanda, annu 1812. Annu de caristia. Annu chi si portat a dìciu po su fàmini malu chi sa genti sarda iat passau.

 

Custa de Palabanda est una revolutzioni forsis feti sonnada e disillada, morta in su nasci. Ma est bellu e giustu a dd’arregodai, ca est fata de sa genti nodia casteddaia, podeus nai de sa burghesia “colta e lumenada” chi, unendu is fortzas cun sa genti de is tres cuartieris popularis: Stampaxi, Marina e Biddanoa, boliat pesai una noa aministratzioni de s’istadu, prus capàssia de acuntentai is interessus sardus.

 

In cussu tempus, difatis, bistu ca Napoleoni iat concuistau su Piemonti, is Savoia cun totu sa corti insoru fuant in Casteddu, e su papai a cuatru ganàscias iat isfundau ancora peus is càscias de su reu e buidau is buciacas giai bùidas de sa populatzioni isulana. Sa revolta de Palabanda podiat ponni in perigulu s’esisténtzia de su domìniu piemontesu, e fai de sa domu Savoia una domu de reis sena reu nudda. A dolu mannu de is chi dd’iant pesada, e forsis de is sardus totus, custa revolta fut faddia. E medas iant pagau cun sa vida o cun sa libertadi su dd’àiri pentzada, finantziada e organizada. Bieus comenti contat is fatus de Palabanda s’istórigu sardu Perdu Martini, in su libru sû Stória de Sardìnia de s’annu 1799 a su 1816 (Casteddu, Timon, 1852).

 

“S’abogau Boricu Cadeddu, de edadi manna e giai in is ùrtimas emotzionis polìticas, po si distrai s’ànimu cumbidàt is amigus sûs, prus de totu magistraus, catedràticus, abogaus, in-d-unu terrenu sû, a unu càbudu de Stampaxi, in-d-unu logu chi ddi nant Palabanda. Fut igui ca de is lamentas continuas po is autus de su guvernu si fut passaus a pentzai de ddu fai orrui. Iant pigau is primus partis aparentis, cun Cadeddu, is dûs fillus sûs, Luisu s’abogau e Caetanu, giusdicenti de sa baronia ’e Cuartu, istimau meda de su ministru Rossi; su fradi sû Giuanni, tesoreri de s’universidadi de is istùdius; Pepi Zedda, professori de lei; is abogaus Cìciu Garau e Antoni Massa-Muroni, e su predi Gavinu Muroni, fradi de su predi famau de Semestene, cuddu chi de Carluforti, anca fut esiliau, dd’iant pigau ischiavu in Tunisi in su 1798, e agoa redìmiu in su 1803 dd’iant poderau in Casteddu po unu pagu ’e tempus, su guvernu, ca nanca fut perigulosu.

 

Custu predi odiàt aici meda su guvernu, finas po sa presonia ingiusta de su fradi, ca forsit dd’iat pentzada issu sa cospiratzioni e fut issu su principali cospiradori. Si fuant aciuntus agoa medas abogaus e notàius. Sigomenti serbiat s’apógiu de su pópulu, is rebellis iant cumentzau a intzulli is de carateri oscuru e de sànguni callenti, ca dd’iant amostau in is ùrtimus fùrrius polìticus, e cuddus chi de una noa rebellia populari podiant otenni calencuna revesa privada. De tràmiti cun sa clàssi prus bàscia fuant serbius Mundicu Sorgia, conciadori; e Giuanni Putzolu, maistu ’e pannu; Pascali Fanni, orefici; balentis de animu forti bonus a ponni s’energia chi serbiat a sa difìcili s’impresa; Nàssiu Fanni, piscadori, e Giacu Floris…”. Martini sighit a ispiegai ca is congiuraus iant cicau agiudu in is biddas bixinas, Cuartu in primis. Si fuant acordaus cun dûs sergentis de su batallioni de sa real marina puru, chi iant impromintu s’apógiu de atrus sordaus lómpius de Ispànnia de pagu.

 

Po sa revolta serbiat dinari: e duncas iant domandau a P. Paulu Melis, de is ‘iscolas pias’, oradori mannu e ómini intrallatzau a destra e a manca, chi iat domandau 3 milas iscudus a unu de is prus erricus de sa citadi. Ma cuddu iat nau ca nou. Tandu Pepi Zedda, possidenti de Terrarba, nendu chi ndi teniat bisóngiu po domu sua, nd’iat domandau 2 mila a Giacu Nàssiu Federici. Una parti de custu dinai dd’iat donau a Giuanni Putzolu, una noti, in domu de Cadeddu. Sa revolta, narat Martini, depiat andai aici: “Su noti de su 30 a su 31 de mes’’e ladàmini si depiant pinnigai is congiuraus stampaxinus, acanta ’e sa cresia de is cramelitanus, in su stabilimentu chi produsiat matonis, cussu de su babbu de Giacu Floris; de in igui depiant movi a sa Marina, imbuchendu de sa porta de Sant’Austinu, chi depiat abarrai cascada po mori de is sordaus … giai corrómpius de is cospiradoris, e adobiaus incui is stampaxinus cun is congiuraus de sa Marina, movi finas a sa caserma de su batallioni de real marina, euba is dûs sergentis ddus depiant fai imbucai; si depiant tandu fai meris de is armas chi ddu-i fuant, cosa segura po s’agiudu de is sordaus istràngius e po sa timoria de is atrus cassaus in su sonnu; e amanniadas de custu modu is fortzas de is rivolutzionàrius is congiuraus depiant lompi a sa fidada contras is guàrdias de is portas de Stampaxi e de Biddanoa, po ddas disarmai e ponni in comunigatzioni su pópulu de is tres cuartieris…”.

 

Cuss’esércitu depiat andai coidendu a s’atra porta de su Casteddu, po dd’ocupai cun is armas o cun is trogas, e pesendu gherra a su regimentu natzionali e a is cavallegerus, chi non si fuant arrèndius, si depiat impossessai de is bastionis, depiat arrestai a Villamarina e ddu sostituiri in su cumandu de sa citadi cun su cavalieri Crabieli Asquer, maiori de su regimentu. Fatu custu, e posta sa guàrdia a su palatzu régiu, po ponni in mellus seguràntzia su rei e sa famìlia sua, cumentzai a ci ’ogai is cortisanus e is oficialis pùbricus, po torrai a ordinai s’aministratzioni de s’istadu. Calencunu caboniscu, perou, iat cantau innanti ’e s’ora. E sa nova duncas fut lómpia a is origas de su rei. Cuddu, in su momentu, iat pentzau a una fàula, ma nd’iat avisau a Villamarina, chi pagu apentzamentau iat mandau una pariga de patùllias de ronda in citadi, e si fut postu issu etotu, po unu pagu, a billai in su bastioni de santa Caterina.

 

In su fratantis is stampaxinus si fuant organizendu. Pinnigaus in-d-un’otantina, Giacu Floris cun-d-un’atru fuant móvius po cicai s’atra genti chi fut ispetendu a dda intzerriai. Gira gira iant agatau una ronda, chi subitu ddis iat domandau contus. Cuddus, cun-d-una faula si fuant sarvaus de guai e torraus a corti iant contau sa nova. Medas iant tìmiu e boliant rinunciai, crêndu chi sa citadi fessit prena de sordaus. Atrus boliant sighiri a dónnia costu, nendu ca tantis iant a essi stétius pérdius etotu. In cuddu mentris is congiuraus de sa Marina si fuant amachiendu po su ritardu de is stampaxinus. Pascali Fanni, in Stampaxi, cicàt in dónnia manera de promovi sa revolta. Coment’’e issu Putzolu in sa Marina. Ma nemus ddus iscurtàt. Benit a orbesci: e ecu s’odiau Villamarina calai cun atrus a sa Marina. A Putzolu comenti dd’iat biu ci ddi fut bessiu su sànguni a conca, e iat fatu po ddu curri a revoltella po ddu bociri in sa ’ia. Ma is amigus, timendu, dd’iant proibiu.

 

E tandu, issu, nc’iat fuliau s’arma a terra: “Seus arruinaus, sa furca nos atendit!” Villamarina, intiauleddau po chi non s’essit crétiu su rei ca non fut dìnniu de poderai sa giustìssia in citadi, gràtzias a indàginis e a calencunu cunfidenti iat fatu ciapai subitu noi congiuraus: tra issus Massa-Murroni, Sorgia, Putzolu, Floris e Pascali Fanni. Abbellu abbellu atra genti dd’iat acabbada in is manus de sa giustìssia: a mes’’e Idas Giuanni e Luisu Cadeddu, chi si ndi fuant abarraus in citadi etotu. Boricu e Caetanu Cadeddu, Zedda, Garau, Muroni, Nàssiu Fanni si fuant invécias fuius. Po Sorgia e Putzolu s’impicu, cundanna a remai po totu vida a Pascali Fanni e a Floris.

 

A Boricu Cadeddu, chi si fut atacau in su Sulcis, dd’iant arrestau e portau in pompa magna a Casteddu. Narat ancora Martini: “Stimau comenti fut de is cuncitadinus, poita fut bèciu, po is incàrrigus chi iat tentu e poderau onestamenti in su liceu e in su municìpiu, po sa gentilesa de is modus, po essi devotu e po sa fama de citadinu ’onu, no nci fut ómini de garbu in citadi chi no dd’essit prantu po su chi ddi fut sucedendu, e ispecialmenti sa dî chi iat pérdiu sa vida in sa furca, euba fut tocau mesis innantis a Sorgia e Putzolu. Cadeddu iat donau proa, in su momentu de sa morti, de animu forti e de rassenniatzioni cristiana.

 

Cundannaus a morti in contumàcia Zedda, Garau, Caetanu Cadeddu e Nàssiu Fanni; presoni a vida po Massa-Murroni e Giuanni Cadeddu; bint’annus po Luisu Cadeddu. Certus fuant istétius esiliaus foras de su reu, atrus foras de citadi ma in su reu etotu. Si serrat aici sa revolta de Palabanda, s’ùnicu momentu forsis chi at biu sa burghesia casteddaia in luxi po difendi is interessus sardus. Apustis pagu e nudda, cussas pimpirillas chi ddis funt tocadas funt bastadas po nd’apagai cumpletamenti s’ambitzioni, cundannendudedda, perou, a una crónica subalternidadi. Pena chi at pagau, in paris a sa burghesia, sa citadi de Casteddu puru.