Premissa

Totus bieus chi sa lingua sarda est isparessendi e si bolleus chi bivat tocat a si donai de fai drebessi, cun sa gana prus manna, lassendi a perdi is miras de una lingua fata in sa mesa, donendi a is istudentis sardus su sardu cumenti est e non cumenti emus a bolli.  Tocat a insenniai in sardu  e non a pentzai de insenniai, tocat a iscriri librus de iscola in sardu e non a pentzai de iscriri e cumenti iscriri. Seus perdendi tropu tempus certendi po nudda: cali sardu? Cumenti iscriri? Seus allochiendi e stontonendi sa conca a sa genti! Donniunu iscriat cumenti iscit e bollit! Apustis, a bellu a bellu, eus a castiai is normas linguistigas: imoi pentzaus a su sardu mancai non si praxat meda sa bisura! E donaus sa gana a totus po chistionai e  iscriri in sardu, donniunu a segunda de su logu anca bivit, donniunu cun is ainas chi esistint giai. Seus fadendi is maistus sene scientis: prima fadeus is allievus i eus a agatai is maistus! A su própriu tempu si fatzant is cursus po sa formatzioni de is insenniantis e totu su chi serbit po arribai a s’uniformatzioni progressiva de s’iscritura (e no de sa lingua chi est un’antra cosa).

 

Sa lingua segada

Po arribai a fai totu su chi abbisongiat po s’iscola in sardu de is Sardus, innantis de totu, tocat a sanai su dannu fatu ne is urtimus sessanta annus in-d-una polìtiga culturali sene arrispetu chi at fertu s’identidadi de su pópulu sardu.

A giru de su 1950, is pipius de is biddas fueddànt sceti in sardu e non connosciant sa lingua italiana. Ne is iscollas elementaris is pipius depiant fueddai e iscriri sceti in italianu, ma sighiant a pentzai in sardu e sunprùs is ideas abarrant in conca  poita  non ci arrennesciant a ddas nai in italianu e i pensierini chi ndi bessiant de conca fiant pagus e in italianu proceddinu non fàcili  de cumprendi. Is piciocheddus ammesturànt sardu e italianu. Ne is biddas, meda chitzi, a s’edadi de ses annus,  is piciocheddus cummentzànt a andai a su satu e duncas connosciant meda nòminis de erbas, de matas e de arimabis, ma in s’iscola si podiat chistionai sceti in italianu e is piciocheddus, sigumenti non  connosciant is  fueddus in italianu, non  podiant nai o iscriri de is ideas chi teniant in conca. Fortzis mancu su maistu connoscìat sa furriada de cussus fueddus e de siguru no pentzàt po nudda de aggiudai is pipius a furriai is fueddus de su sardu a s’italianu i, a s’arrovesciu, de s’italianu a su sardu. Antzis, sa lingua sarda no esistiat po issu e non depiat èssiri nomenada, fiat unu tabù e is piciocheddus no dda depìant impreai po nudda!

Duncas, fiant destinadas a isparessi totu is connoscéntzias fatas  de is piccioccheddus  andendi a su satu, ascutendi is contus, is poesias e is cantzonis de sa genti, biendi e provendi is traballus, spassiendimìri ne is giogus. Cun s’iscolla imposta finas a sa tertza mèdia (La scuola dell’obbligo) e cun sa genti chi, a giru de su 1955 finas a su 1975, depiad andai a foras po agatai traballu in Continenti, o  si ddi andàt beni, in Casteddu, lassendi s’aringiu e sa pastorìtzia po is indùstrias e su deu Cimentu, cumenti naràt Cicitu Màsala, sa lingua sarda est istétia fuliada cumenti a unu tzapu: non balliat prus nudda e sa genti si bregungiàt de dda chistionai cumenti chi fuessid s’arrèxoni de s’innioràntzia e de sa poboresa, de sa mancàntzia de esperiéntzia professionali. Su dannu chi at fatu s’istadu italianu seghendi sa lingua e sa cultura sarda est sen’e contu e calisisiat  cosa si fatzat non si podit pagai mai custu dannu! Depeus fai a cumprendi chi s’istadu italianu at fatu unu delitu mannu e tocat a ponni arrimédiu, tocat a torrai a ponni is cosas a logu.

De intzandus, sa situatzioni po sa lingua sarda est andada sèmpiri peus e in sa generatzioni de oi pagus piciocus chi arribbant a s’Universidadi chistionant in sardu, si puru medas ddu cumprendint. Tocat a acciungi ca, in manera diferenti de una dexina de annus passaus, is istudentis universitàrius non tenint prus bregungia de fueddai su sardu, ma non ddu chistionant poita ca timint de isballiai. A su chi parit, ascurtendi is piciocus de oi, medas de issus iant a bolli imparai su sardu, duncas c’esti un’isperàntzia manna de sarbai sa lingua e cussu chi est abarrau de sa connoscéntzia de is mannus nostus. E si sa genti est torrendi a baddai su baddu tundu ne is pratzas de is biddas e fintzas in Casteddu, spereus chi bengiat  sa matessi cosa cun sa lingua sarda ne is bias e in su coru de sa genti. Ma su torrai a su sardu no est una cosa chi sutzedit drabessi i a sola, tocat a dd’aggiudai. Tocat a fai medas cosas, a cumentzai de un’atzioni pubblitzitària istraordinària po nai ca fueddai in sardu est una cosa bella e serbit a s’arrispetu de is Sardus in su mundu.

Is ainas po ammanniai e ispraxi sa connoscéntzia de is chistionadas sardas podint èssiri medas e tocat a ddas impreai beni. Est una cosa importanti chi totus is chi connoscint sa lingua sarda, cali varianti si siat,  tengiant a coru de fueddai in sardu a is fillus, a is nebodis e a is amigus in domu e in foras, ma s’isfortzu prus mannu ddu depit fai s’iscola, de s’asilu a s’Universidadi, e tocat a cambiai drabessi e cun ànimu forti is normas e is modus de s’iscola sarda.

 

Un’esperiéntzia de insenniamentu  in sardu in s’Universidadi

Fintzas a imoi, ne is Universidadis de Casteddu e de Sàssari, giai nudda funt istettius is insenniamentus in sardu. In custus annus passaus si no sbàlliu, in s’Universidadi de Casteddu, sceti deu in sa facultadi de Lìteras e Filosofia e Giuanni (Paulu) Loi in cussa de Isciéntzias Polìticas, eus tentu in sardu cursus e letzionis universitàrias, esàminis de profitu e unuscantu esàminis de làurea. Duncas, s’est fatu pagu, tropu pagu.

Sa pensada cosa mia de insenniai in sardu non est istétia improvisada ma est partida de atesu. Tenemu s’esperiéntzia pretziosa de is artìculus iscritus in sardu, a intru de su ‘77 e de s’83 de Giuanni Lilliu ne is rivistas Nazione sarda e Sardigna antiga, a pitzus de sa prima circa archeològica chi su professori iat fatu a Sant’Eru de Milis e a pitzus de Is gherreris de Mont’e Prama, ma intzandus deu fia foras de s’Universidadi, prima  de su ’71 cumenti a insennianti ne  is Iscolas medias e apustis in servìtziu de su ’79 in s’Asubintendéntzia archeològica de Casteddu. Candu seu passau a s’Universidadi e cumenti a Circadori appu cumentazu a tenni s’insenniamentu de Preistória e Protoistória a partiri de su ’96, mi baddàt sempiri in conca s’esémpiu de professori Lilliu chi mi chistionàt in sardu candu fademus is escursionis archeològicas. Intzandus a mei mi beniat s’idea chi fessit una cosa bella e ùtili de tenni is letzionis de archeologia in sardu e portai a innantis sa chistioni de sa lingua sarda, ma non ci fiat nisciuna esperiéntzia de letzionis in-d-unu cursu interu universitàriu e non mi pariat arribau su tempus po fai custa cosa. Sceti in su 2005, tenendi in contu is sentidus de is istudentis, apu pentzau chi fessid arribau su momentu bellu de impreai su sardu. Dd’apu fatu giai a iscusi ma aspetamu chi calincunu collega prus titolau de mei sighessit avatu. Mancu po nudda: fortzis is atrus insenniantis timiant prus de mei!

Apu cumentzau a tenni is letzionis universitàrias in lingua sarda, in campidanesu, a partiri de s’annu 2005/2006 fintzas a su 2009-2010, candu seu andau in pensioni. In sa primu letzioni de su cursu,  de un annu avatu de s’àturu, domandamu  a is istudentis si po issus andàt beni s’impreu de su sardu e sempiri m’anti nau carei e duncas, prima de totu, funti istétius is istudentis chi m’ant donau una bella gana po sighiri in custu intentu. 

Ne is letzionis in sardu is istudentis mi cumprendiant e sighiant beni e deu cumprendemu a issus candu faiant is esàminis impreendi su logudoresu o su nuoresu. Candu ci fiat abbisongiu donamu un agiudu in italianu.

De intzandus, eus  fatu is esàminis de Preistória e Protoistória in lingua sarda, siat in campidanesu, siat in nuoresu, su 10% prus o mancu de is istudentis, duncas non medas, ma nimancu pagus, tenendi contu de cumenti fiant i incora funt  is cosas. Un’istudenti, Tanieli Carta de Serrenti, at puru iscritu e arrexonau in campidanesu sa tesi de laurea triennali (2008-09) e ispetzialìstica (2010-2011), aciungendi unu suntu in italianu. Arregodu chi in sa cumissioni de s’esàmini ci fiant Giùliu Paulis  e su preside de sa Facultadi, Robertu Coroneu, chi s’at lassau de pagu cun meda disprexeri.

Fintzas de is primus annus de insenniamentu emu giai fatu cumprendi a is istudentis s’utilidadi  de sa connoscéntzia de su sardu in sa circa archeològica in su satu, poita a su mancu su 90% de is nòminis de is logus ne is cartas de su Istituto Geografico Militare e de su Catastu funt in lingua sarda e medas topónimus sinnialant sa preséntzia de cosas antigas. Si unu bollit iscoberri logus archeològicus nous depit connosci ita bollint nai. Fintzas de su 1995, po is esercitatzionis universitàrias, emu arregotu custus fueddus in sardu e torrau in italianu in-d-una tabedda chi apu impreau finas a custus annus passaus.

Arrexonendi de didàtica a pitzus de s’archeologia, tocat a aciungi ca ne is letzionis, is esercitatzionis in su campu e in laboratòriu, e puru po aggiudai is laureandus, manchendi manualis e atrus lìburus iscritus in sardu, funt ùtilis meda is elencus de is fueddus in sardu, furriaus a s’italianu, de is temas archeològicus fundamentalis. Finas a imoi apu cumentzau a arregolli  una bintina de elencus de vocàbulus apitzus de is cosas e fainas prus importantis e prus connotas de s’iscéntzia archeològica. Po unuscantu de custas tabeddas at donau un’aggiudu  mannu Danieli Carta. Partendi de is circas apitzus de is topónimus fatas cun is allievus de su Master de segundu livellu Risorse “geografiche” della Sardegna (Presidenti Antoni Loi), po s’insenniamentu de Beni Archeologici della Sardegna, in su 2006-07, apu arregotu 4 tabeddas de fueddus chi apicigant a su paesaggiu e a is benis económicus de s’antighidadi.  Totu custas arregotas de fueddus, impari cun atras, podint èssiri pinnigadas po fai unu Glossàriu de Archeologia sardu-italianu e italianu-sardu. 

 

Sa lingua mamma. Impreai su sardu, insenniai in sardu

Si sa lingua sarda andad tennia in contu cummenti a lingua mamma, a su chi iscridi Giuanni Lilliu, intzandus si depid tenni su sardu e non s’italianu cummenti a lingua primaria e insenniai in sardu tottus i materias  de istudiu.

Cust’esperietzia de s’insenniamentu in sardu  est istettia utili meda e mi portad a nai ca tottus is chi iscinti su sardu, immoi e tottu, podint e deppint impreai su sardu po insenniai i materias de istudiu in tottu is iscolas de s’asilu a s’Universidadi, si puru i difficultadis funti mannas, poita ca pagus funti is ainas didatticas, a cummentzai de i libbrurus iscrittus in sardu siad de i materias umanisticas, siad  de cussas  iscientificas. Toccad a s’arregodai ca in s’iscola sa cosa prus importanti funti is programmas, is cosas chi s’insenniant  e non sa lingua impreada: is istudentis imparanta impari sa lingua e is programmas. Esti craru ca a bortas si podid impreai  s’italianu, sinas a candu  ci adessi abbisongiu. Po is arreggistrus de iscola (de is fainas, de sa  balentia etc.), finas a candu non ci iant a essi cussus iscrittus in sardu toccad a impreai cussus titolaus in italianu e  finas a candu non ci funti normas craras toccad a fai una copia de is attus in italianu.

Po portai su sardu  ne is iscolas e arribai a tenni tottus is insenniamentus in sardu de s’asilu a s’Universidadi ci bolid unu periudu de isperimentazioni de una dexina de annus. Esti craru chi po medas podi parri una cosa utopistica, ma si ci funti accappius politicus toccad a ddus isciolli, poita desinuncas non si cumprendid sa spetzifizidadi de sa Regione Autonoma Sarda e de sa Sardinnia. 

Toccad a fai su chi adi fattu giai s’istadu italianu, ma a su contrariu, impreendi su sardu a logu de s’italianu e fadendi duas cosas fundamentalis: sa formatzioni de is insenniantis e s’iscrittura o sa furriadura in sardu de is libburus de adottai po s’ insenniamentu me is iscolas e in s’universidadi ma puru, cun su tempus, toccad a furriai in sardu medas attrus libbrus, in manera chi sa litteradura umanistica e iscientifica sarda connòsciada su mundu e camminid impari cun issu. Est cosa crara ca, po unu periudu de transitzioni, dèppidi sighiri s’impreu de sa lingua e de is libbrus in italianu finas a candu non esti accabbada sa formatzioni in sardu de is Sardus e sa furriadura in Sardu de tottus i libbrus e  de is attras ainas didatticas.

 

Cali sardu ? Tottus is chistiodas pru mannas. Sa lingua unitaria non esti su problema de oi

Tottus naranta ca sa Sardinnia est’unu continenti de natura e de cultura e is ominis funti “centu concas, centu barritas”. Custu diciu bolli nai non scetti ca is Sardus non si ponint mai de accordiu, ma puru ca funti fattus po pentsai d’onniunu cun sa conca insoru; <<is Sardus non funti brebeis e non sighinti su tallu >>. Non mi parid chi siad unu mali su fattu de non essi tottus ogualis e de non pentzai a sa matessi manera! Ma custus diversus modus de essi de is Sardus nascid de attesu. A cantu si narad in d’una glossa de Festu, po su poeta Neviu chi iscriiad in su III seculu innantis de Cristu, sardare ollia nai <<cumprendi, essiri intelligenti cummenti a is Sardus>>. Duncas, intzandus, prima de s’occupatzioni arromana,  is Sardus arrexonanta cun sa conca insoru, ma puru agattanta s’accordiu.

Dicius a parti, una cosa esti crara:  tottu  is benis culturalis e de s’identidadi de i Sardus sunt una sienda sene contu, nascia de milli pillus de istoria millenaria: milli traditzionis de poesia, de litteradura populari, de costumus, de cantus e de ballus, de traballus e de artis. Ita fadeus, po dda presentai a sa genti sarda e istrangia, ndi sceraus una scetti de tottus kustas espressionis de memorias e connoscentzias? Andaus a Sant’Efis de Casteddu e a su Redentori de Nuòru cun d’unu costumu scetti?  Nemus, poidi pensai chi siad una cosa fatta cun sentidu e iusta! A tottus si deppid donai sa libertadi de si fai intendi, si no offendid a nemus. A tottus si deppid donai sa possibilidadi de andai a sa festa mancai pòrtidi  scetti unu tzappu de arrobba! Po sa lingua est sa propriu cosa: a nemus si dèppidi negai su derettu de fueddai e iscriri in sa lingua chi si connoscid.

In Sardinnia ci funti diversus sistemas linguisticus chi non podinti  essi cunfundius unu cun s’atteru: su campidanesu, su logudoresu-nuoresu, su galluresu-sassaresu. Is studiosus de Linguistica sarda, de Max Leopold Wagner, a Pittau, a Paulis, a Blasco Ferrer, a Mauritziu Virdis  e  attrus, anti sempiri chistionau de s’esistentsia de custus sistemas linguistigus chi anti tentu in pari sa basi latina, ma puru innantis medas arrexinis prelatinas i appustis un  mori cun acciuntas differentis. I Sardus tenint tottus impari un bellu sentidu identitariu e de libertadi, cumenti nara Giuanni Lilliu in su libburu Sentidu de Libertade pubbricau de sa Cuec e presentau de Giuliu Paulis, ma puru medas esperientzias culturalis, differentis una de s’attera, e non c’esti un’arraxioni po negai s’esistentzia de is diversidadis linguisticas chi funti fruttus de is medas pillus culturalis chi a tentu sa Sardinnia. Duncas, donniunu de is sistemas linguisticus sardus “zonalis” o “diasistemi”, andat castiau e impreau a livellu regionali e depid essi tentu a sa matessi dinnidadi.

S’idea de s’unificazioni de sa lingua sarda esti unu pensamentu, unu disigiu importanti de medas intellettualis, ma no esti in sa conca de sa genti, assumancu de is cussus chi fueddant incora in sardu. Non si podid nai a sa genti de impreai su dialettu de is biddas ne is biddas, si appustis, ne is attus amministrativus provintzialis o regionalis, e ne is libburus e giornalis e in is attras aìnas mediàticas, sa genti e tottu no agàttada unu liongiu craru cun  su sistema linguistigu chi connòscidi.

In custu momentu meda dilicau po sa vida de sa lingua sarda non esti de pentzai  a sa scera de una varianti linguistiga  chi pòrtada a  ci scavunai tottus is chistionadas prus mannas. Prusaprestu,  in tottu is maneras, toccad a fai accostai sa genti a iscriri e a chistionai in sardu, su sardu chi konnoscid poita ca oi su problema prus mannu esti de assigurai s’esistentzia e tottu de sa lingua sarda e sa prima cosa de fai esti de si ponni tottus impari a traballai po s’arricuperu e s’impreu de su sardu in d’onnia logu e atzettendi tottu sa bellesa de is diversidadis de is chistionadas.

Po is attus amministrativus regionalis bastad a tradusi tottus is documentus ne is chistionadas sardas prus mannas e antigas (logudoresu/nuoresu, campidanesu, sassaresu/gadduresu) e in italianu, pentzendi a sa Sardinnia cummenti a s’Isvitzera chi tenid diversas linguas. Po is attus internatzinalis bastad a impreai una varianti sarda cali si siad  a segunda de sa netzessidadi e de sa situatzioni. Is attus provintzialis e is attus comunalis andant iscrittus ne is linguas de is sistemas zonalis e ne is dialettus localis. 

 

S’isperimentazioni in sardu ne is iscolas: calincuna idea

A su chi pentzu deu,  finas a passai a s’insenniamentu totali in sardu, c’esti abbisongiu de una tira de tempus po s’isperimentazioni didattica non troppu crutza e ni troppu longa, unu giru de dexi annus iad a podi andai beni. Ne in custus dexi annus de isperimentazioni, tottus is insenniantis, maistus e professoris, de s’asilu fintzas a is iscolas medias, iant a deppi impreai  sa chistionada de su sistema linguisticu de sa zona anca insenniant (su galluresu in sa parti de sa Gallura e diaicci a sighiri) ma connoscendi puru e fadendi connosci  is caratteristicas pretzisas de su dialettu de donnia bidda o tzittadi an ca insenniant (su Tataresu a Tatari, su Seddoresu a Seddori  et cetera).  

Ne is iscolas superioris, is professoris  iant a depint fueddai, po cantu est possibili, in sa varianti de su sistema linguisticu zonali (Su Campidanesu in Campidanu, su Gadduresu in Gaddura etc.), ma iant a podi puru chistionai e impreai attras variantis po fai connosci i variedadis linguisticas e culturalis de tottu sa Sardinnia.

In sa didattica universitaria,  is professoris iant a podi fueddai su sardu, in d’una chistionada  de unu sistema cali si siad, o s’italianu, oppuru un’antra lingua si c’est abisongiu;  a su propriu is istudentis, circhendi de si benni in aggiudu cun is insenniantis tottus impari, unu cun s’attru. Po is tesis, is relatzionis e  is attras fainas de is istudentis esti sa propriu cosa, siad a podi fueddai e iscriri  in sardu e in italianu.

Sigumenti is insenniantis chi connoscint su sardu funti pagus, pentzu chi in su periudu de isperimentatzioni siad una cosa utili de impreai puru, po su sostenniu linguistigu de sa lingua sarda, tottus is insenniantis in pentzioni chi sidd’antendint de torrai a iscola e is insenniantis precarius chi  connoscint sa lingua sarda.

Po is libbrus de impreai toccad a sighiri su matessi arrexonamentu. A partiri de is iscolas de is pippius fintzas a s’iscolas medias inferioris iant a deppi essi adottaus libbrus iscrittus scetti in sa chistionada de su sistema linguisticu de sa zona anca s’insènniada.

Ne is iscolas superioris iant a deppi essi adottaus, a su propriu, libbrus iscrittus in sa chistionada de su sistema linguisticu zonali ma podint essi impreaus puru libbrus e documentus iscrittus ne is chistionadas de attrus sistemas po fai connosci i variedadis linguisticas e culturalis de tottu sa Sardinnia.

In sa didattica universitaria, is professoris iant a podi adottai libbrus iscrittus in d’una chistionada de unu sistema cali si siad de su sardu, o in italianu o, a segunda de is abbisongius, puru in attras linguas.  

Esti meda importanti a sighiri sa formatzioni in sardu de is insenniantis,  a is varius pillus.  Is Cursus de su progettu  FILS po sa  Formatzioni de is Insenniantis de Lingua Sarda (pottaus a innantis cun sa L.R. 26/’97  e cun sa delibera dell’Assessorau de s’Istruzioni Pubbriga e de Sa Regioni Autonoma de sa Sardinnia  n. 50/48 del 10.11.2009 a sa mira 3.3)  iant a deppi pottaus a  donnia odrini de iscolla, unu po unu, de is iscolas maternas i elementaris sinas a s’Universidadi. Passau is dexi annus de isperimentazioni, po insenniai in Sardinnia finas a is iscolas superioris iad a toccad a connosci su Sardu, poita ca tottus is insenniantis deppint imparai a is istudentis in sardu. Po provai  sa balentia de is insenniantis toccad a fai una commissioni regionali de docentis espertus de su sardu chi anti a istabiliri is arregulas e is modus.