Abbaidende su panorama europeu de sas minorias linguìsticas e de sas natziones sena istadu, nos abigiamus deretu chi cadauna tenet tzitades e istitutziones chi nde sunt su motore e sa defensa. Si andamus a Catalugna bidimus, e ischimus totus, chi Bartzellona est sa capitale non petzi amministrativa de una regione autònoma, ma est su logu ue sa limba, sa cultura e s’istòria agatant su fundamentu. In àmbitu linguìsticu e de afirmatzione de s’identidade, Bartzellona at isvilupadu unas cantas istitutziones fortes comente s’Institut d’Estudis Catalans, su Termcat, sas Universidades, sos entes locales, e totus, in totu sa Catalugna, si reconnoschent in Bartzellona comente capitale de sa natzione catalana e de un’Istadu catalanu ideale.

 

Gasi etotu podimus nàrrere de su Paisu bascu. Bilbao e Donostia, e non solu, cun tzentros de chirca, ràdiu, televisiones e istitutziones, amparant sa limba e sa cultura basca dae una crisi chi in sos annos ‘80 aiat postu su bascu in crisi mala, in arriscu de estintzione.

 

In Galìtzia su pròpiu. Mescamente Santiago de Compostela, Vigo. A Coruña, mantenent arta sa cultura e sa limba galitziana cun s’introdutzione semper prus manna de sa limba in cada impreu e campagnas de avaloramentu e promotzione, fintzas pro sos istràngios, e in cullegamentu e collaboratzione cun sòtzios de emigrados galitzianos mescamente in Amèrica latina.

 

S’Ispagna cun sas realidades autònomas suas e natziones sena istadu est pro nois unu modellu de sighire; ma fintzas in intro de s’Istadu italianu b’at realidades de importu mannu. Sa Badde de Aosta, su Trentinu/Sudtirolu, su Friuli e sos territòrios de limba ladina, dae annos ant tentu istitutziones e tzitades-capitales chi pro primas ant paradu su fronte a su podere de un’Istadu chi a paràulas afirmat sa tutela de sas minorias, a s’àtera chircat de intrare a poderiu linguisticamente pròpiu in totu sas istitutziones e tzitades cantzellende·nche pro comodidade ideologia e economia, calesisiat “dificultade” linguìstica. In custas sotziedades chi amus bidu, pròpiu inie s’afortit una resistèntzia chi cheret chi sas limbas tèngiant un’istatus de coufitzialidade in sas istitutziones, in sas iscolas. Ello in Sardigna? Cale est sa situatzione?

 

Si abbaidamus a sa terra nostra, a sa natzione nostra, a sas tzitades nostras, podimus contare esperièntzias che a cuddas ibèricas o italianas? Si a unu sardu li pregontamus: cale est sa tzitade-capitale de sa Sardigna ue si reconnosches de prus? Caligunu diat pòdere nàrrere Casteddu, fortzis bidende in su ruolu de capuluogu de regione unu ruolu de capitale pro continuidade. O puru caligunu diat pòdere nàrrere Nùgoro, leende in contu su fatu chi Nùgoro at fatu connòschere sa Sardigna pro sos artistas e pro sos iscritores. De seguru caligunu si diat reconnòschere in Aristanis pro s’istòria gloriosa de sos giuigados. Ma oe tocat de bìdere a beru ite ruolu tenent custas tzitades pro rapresentare sa natzione sarda. Casteddu, mancari in medas bighinados pro nàrrere su sardu est galu biu, a livellu ufitziale e istoricamente at connotu totu su bonu e totu sas contradditziones de sa natzione nostra. Custa tzitade at bidu mamentos rivolutzionàrios contra a una classe dirigente e feudale isfrutadora de su pòpulu chi istaiat pròpiu inie. Unu duellu fortzis detzisivu chi at cantzelladu custa tzitade dae su ruolu-ghia de capitale, assugetende·la fintzas a oe a su podere tzentrale fintzas in sas istitutziones locales e autonòmicas e reduende su sardu a una cosa pro rìere ebbia. Nùgoro at espressadu una cultura sarda de importu ma filtrada dae sa limba italiana. Sos nùmenes prus mannos che a Gràtzia Deledda, Sarvadore Satta, Bustianu Satta etc. Petzi in carchi ocasione rara ant impreadu su sardu. Nd’essit gasi a campu chi Nùgoro est capitale non de sa cultura natzionale sarda, ma de sa cultura regionale italiana. Aristanis imbetzes oe est identificada belle·belle petzi in sa Sartiglia. Sos pitzinnos sardos in iscola no istudiant s’istòria sarda e no ischint chie est istadu Marianu IV, Lionora, Brancaleone Doria, etc. Pustis de sa derrota contra a sos catalanu-aragonesos custa tzitade e su territòriu suo sunt istados assugetados a su podere feudale cun s’eliminatzione de calesisiat ischintzidda de ànimu repelle e natzionalista. Aristanis at pagadu prus de totus su ruolu de capitale natzionale de sos Sardos.

 

Oe duncas sa situatzione est mala a beru: sos sardos non tenent una tzitade e istitutziones de riferimentu a ue si dare. Mancant initziativas, mancat voluntade pròpiu in ue in àteras realidades custas initziativas naschint e creschent ispainende s’efetu issoro a totu sa natzione. Inoghe nudda. Chie resistit e imparat e creschet sos fìgios in sardu, chie ammentat s’Istòria nostra, chie avalorat su connotu sunt, prus chi no àteru, sos chi istant in sas biddas, o sos apassionados chi tenent grandu ànimu ma pagu fortza. Custas pessones chi ant amparadu sa limba però, cando sos fìgios pro iscola, universidade o traballu, andant a Casteddu, a Aristanis, a Tàtari, sunt custrintos a cambiare limba. Iscolas superiores o universidades no impreant su sardu, si non carchi professore cun sensibilidade manna.

 

Sos sardos duncas sunt una natzione chi morit pròpiu in intro de sas istitutziones chi los diat dèvere promòere e afortire. Ma de cuddos logos nd’amus bisòngiu e est ora de incumintzare unu caminu nou ue sos sardos in intro de sas istitutziones non siat “clandestinos” ma tzitadinos in prenu.

 

Est ora chi sas istitutziones reconnoscant sa natzione sarda, chi impreent su sardu e chi nascat unu bilinguìsmu beru e modernu, amparadore de totu sas particularidades. Si Casteddu cheret èssere capitale de una natzione e non petzi capoluogu de una regione, tocat chi moat sos passos giustos mescamente in sa promotzione de sa limba sarda, de sa cultura e de s’identidade nostra.