Cando su beranu si faghet caldu, in maju e làmpadas, est s’ora de su tusonzu, sas arveghes an bisonzu de esser illebiadas e ispozadas dae sa lana, non solu ca patin su caldu de s’istiu, ma ca si poden mover mezus in mesu a sas matas de rû e a sas ervas ispinosas, e cando sun nudas su pastore podet controllare mezus si sun sanas.
Sos antzianos contan chi in annos passados pro su tusonzu si faghiat una festa manna, custu fit unu de sos abbojos pius impoltantes de s’annu, si cumbidaian pastores, unu agiuaiat s’àteru (oe t’agiuo deo, cras benis tue, fit unu cumbidu chi andaiat e torraiat), amigos, parentes; fit un’ocajone pro bistare umpare e aunire sas famìlias. Si sighiat unu ritu pretzisu, sos preparativos comintzaian dae su sero innanti, si masellaian sas arveghes pro bustare sa die fatu, totu fin impignados: mascios, féminas e pitzinnos, donzunu aiat unu cómpitu de fàghere.
Su manzanu sa robba si faghiat bintrare a pagu a pagu in su pasciale e sas arveghes, timorosas, si ponian in-d-unu chizone, sos ómines las leaian e cun-d-unu movimentu lestru las ponian a ischina a terra, las troboian cun d unu troneu e las acossiaian a sos tundidores, chi cun atentzione impreaian sos ferros de tùndere (foscigas, apuntidas, longas fintzas35 cm, bene arrodadas, cussas fatas in Pattada e Santu Lussurzu fin sos pius chilcadas). Su tribagliu fit matanosu, ca tocaiat de bistare ingrusciados o imbenujados muntenzende frimu s’animale chi assuconadu chilcaiat in donzi modu de si liberare e bi cheriat atentzione e bravura a non l’isempiare, ma sas oras, contende ammentos e bugliende, che passaian su matessi e pariat guasi unu giogu, a disputa de pari a chie faghiat pius in presse e mezus.
Si pasaiat cando fit s’ora de ismurzare, si mandigaiat poddine, casu, lardu e prosciutu, totu infustu cun binu, e a dapoi si torraiat a comintzare. Sa lana bene pijada si remuniat intro sos sacos de tela, custu fit unu tribagliu chi faghian sos pius minores, chi intantu abbaidende imparaian puru s’arte de tùndere, chi si tramandaiat dae babbu in fizu. Sa lana si bendiat a sos cunsòrtzios , fit pretziosa e si balanzaiat, puru pro custu su tusonzu fit importante meda pro s’economia de sa famìlia. Unu pagu, de lana si remuniat in sas domos pro imbutire tramatas e cabidales poi si tessiat su foresi pro fagher mantas e trastes caldos pro s’ierru. Finidu su tusonzu sos ferros s’isciucaian intro sa cannada, e s’abba, comente una beneiscione si betaiat subra sos animales ca fit de bonu augùriu. Intantu in sos labiolos, acaddados dae su manzanu e abbaidados de continu, coghian sas arveghes, fatas a buddidu, cundidas cun patata, chibudda, pumata sica, carota. Sas féminas aparitzaian sa banca pronta pro bustare e, finidu su tusonzu, si mandigaiat fora, in s’umbra de calchi àrvure e s’istaiat sezidos in allegria fintzas a sero mannu, si ciacaiat, si cantaiat e si giogaiat a sa murra!
Dai su 1985, sos pastores an incomintzadu a impreare puru sas machinetas elètricas, chi assimizaian a sas chi imprean sos arveris, ma su cambiamentu beru, pro su tusonzu, est comintzadu in su 1995, cando in Sardigna, sun arrividos dae sa Nuova Zelanda, Argentina, Scozia e Francia, tundidores cun machinas elètricas profescionales chi in-d-unu minutu, 6-7 boltas in mancu de su tusonzu a s’antiga, resessian a tùndere un’arveghe, sena mancu la trobeire, sena li dare su tempus de li fagher cumprender ite li fit sutzedende. Gavino Arca, chi cun su frade Nino at un’ importante azienda in Codronzanu, ammentat chi un’iscuadra bénnida dae fora, in cussos annos, in Bonassai, vicinu a S’Ulumedu, cumposta dae ses ómines e una fémina, est resessida a tùndere milli e chimbighentas arveghes in-d-unu manzanu. Custa zente faghet su giru de su mundu pro tùndere, e totu cussos chi an pius de 70 arveghes faghen oramai su tusonzu modernu. A Gavino e Nino su babbu lis at postu in manu sos ferros de tùndere dai cando aian degh’annos, ma como issos puru, faghen fagher su tusonzu profescionale. In Sardigna puru s’agatan iscuadras de giòvanos bravos e lestros, ma sun ancora pagos. In paritzas biddas faghen iscola pro insinzare custa faina moderna cun s’isperàntzia chi diat tribagliu a sos giòvanos a su nessi pro duos meses s’annu. S’azienda Arca, ocannu, at giamadu sos tundidores dae Biddanoa Monteleone e dae su Campidanu: in bàtoro a costazu a pari, cun sas màchinas noas, chi non lis faghen perder tempus mancu a las contare, ca lu faghet a sa sola, an tusu -a cando a s’ora de bustare- setichentaschimbanta arveghes, signale custu chi sos tempos sun cambiende e chi s’arte noa las sun imparende e bene, puru in Sardigna.
Sa lana, in tempos modernos, non si resessit a la bèndere, chie at pagas arveghes no ischit mancu comente che la furriare, ca sa lana a la brujare est difitzile: non fràzigat; si sa robba est meda, si versat a zente chi la cummerciat, sa richiesta est como miminada meda ca si preferit sa fibra sintética, ultimamente però calicunu est comintzende a l’impitare pro fagher materiales isolantes pro sas domos, e isperemus chi siat custa sa via giusta pro la torrare a impreare e cun cumbeniéntzia.
Su chi cun su passare de su tempus restat che pari in su tusonzu antigu e modernu est sa festa, chi comente cheret sa traditzione si faghet sempre cun amigos, parentes e famìlias e como in banca si setzin puru sos tundidores chi arrivin dae lontanu, o mezus, dae àteras biddas de sa Sardigna. In su bustu non mancat s’arveghe a buddidu e arrustu, como acumpagnadu non solu dae su binu ruju ma puru dae sa birra, chi sos giòvanos de oe preferin. Fintzas a sero mannu sighit sa ciarra e s’allegria, a sa murra si giogat sempre e in s’azienda Arca de Codronzanu, comente cumandan sas orìgines barbaricinas, non mancat, pro finire, su cantu a tenore!