Isfolliande sas pàginas de unu libru mi frimmo a pompiare cun curiosidade unu retratu fatu in-d-una corte antiga inue un’ómine in costúmene setzidu in-d-un’iscannu paret pasandesi unu pagu innantis de si torrare a pònnere in palas cudda bértula fuliada in terra prontu a partire po pònnere fatu a su bestiàmene. A lados de cust’ómine barbudu si bien sas manos lestras de duas féminas imboddiande unu gròmmeru de lana posta a inghíriu de unu dríngalu. Las bido andande e torrande, cussas manos, in sa lughe de una die de veranu, carignande trastes antigos e mi torran a conca sas allegas de Mialinu Pira.

 

“Donzi cosa pariat in disizu de esser toccata dae sas manos e trasformata”, comente cussa lana chi sas féminas chessian a trabballare po fàghere sa bestimenta antiga. In Fonne antigamente navan ca s’agu at bintu sa butega própiu po more de sa valura de sas manos cosidoras chi lassadas líberas in cuss’arte ammajadora fin de importu mannu finas po aggiudare sa família a campare. Tando sas fainas de sas féminas arrechedian tempus meda e passéntzia in s’achipàgiu de sa domo gasi comente in s’incuru de sa família, chi boliat a papare ma finas a bestire. A chistionu cun sas bighinas o acumpanzande su cantu de s’ispola in su telàrgiu cussas manos no aian perunu pasu, ca connoschian su secretu de li dare un’ànima diferente a totu su chi tocavan. Sa richesa de donniunu fit istichia in sas manos: issas murghian, messavan e trivulavan, prugavan, impastavan e tessian chistionande cada borta cun allegas novas.

 

Las at bidas prus de una borta sas manos de sa mama, tia Peppina Mudeu, intratesas in sas fainas de cada die, nieddas e fortes allumande su fogu e nidas e fines sestande su pannu o arrecramande s’irigione po sas camisas de su vestire de brasallu. Non bi fit ite seperare tando, ca totus fian bestidos a costúmene. E bi fiat gente, comente tia Annorrosa, de manos bonas chi faghiat sos vestires in domo, e finas cando sa modernidade at arrumau pannos e orvessi po prènnere sos armàeros de àtera robba, sa fíggia at sighiu in cust’imparu lassadu dae issa. Tia Peppina at pompiadu semper totu sos manígios de sa mama e m’at contau comente si faghian antigamente sos vestires e comente issa oe los sighit a fàghere.

 

Totu incominciavat cun cussa lana bruta batia dae sos pastores: s’isciacuavat in abba buddia, si lassavat assutare e apustis si graminavat e si tepenavat cun sos tèpenes de ferru. A la filare sas féminas ponian s’usu e sa prannuca, tando l’ordian e la ponian in su telàrgiu, in ue la tessian e faghian s’orvessi. Una borta téssiu s’orvèssi s’intinghiat cun ervas e cun su píggiu de àlinu. E cando fit intintu si che jughiat a sa callera po l’afinicare. Sos colores primàrgios de su vestire fonnesu sun su nieddu e s’urrúbiu. S’ómine vestiat cratzones de tela biancos e supra de cussos si ponian sas arragas de orvessi nieddu oruladas cun-d-unu pannu tanau. Sa camisa fit de cotone biancu, mudada, in su collete e in sos brussos, dae s’irigione, un’ispéssia de arrecramu meda fine. Su gillete chi andavat supra fit de pannu urrúbiu e in úrtimu sas peddes nieddas de anzone. In conca ponian una berrita de pannu nieddu, infeces sas carztas chi cucuciavan su cusíngiu de cromo fin de orvessi nieddu.

 

Sas féminas non tenian imbentos meda po pàrrere prus bellas, ma cussu vestire urrúbiu lis torravat totu sa dechidesa e sa bellesa ispitias dae su sudore e dae su trabballu. Vestian duas gonnas, una in pitzu de s’àtera. Cussa de suta, sa camisedda, fit fata de orvessi tanau, sa de supra, sa veste, fit una gonna apessada de pannu urrúbiu mudau dae una vetta in colore prunettinu o craru. Po fàghere s’apessadura de custa gonna boliat tempus meda e una borta cruncuia si depiat lassare a su mancu un’annu istrinta a intro de una tauledda de linna po mantènnere s’apessadura fata in fine, si nono sa gonna si che buddiat e si perdiat su trabballu de cosidura. Su saúcciu antigu fit de orvessi. Cosias in sa trincia de sa veste bi fian sa palas chi s’accanciavan a innantis e cruncuinan cun duas puntas pintadas. Sa camisa fit in tela mussolina, est a nàrrere una tela fine ma cun-d-una trama poderosa, cuncordada cun s’irigione e cun sos pontes. Su cipone podiat èssere de pannu cun sas aletas pintadas o de brocadu cun sas trinas de oro o in colore ‘e prata. Su mucadore chi liavat sas caras galanas de sas féminas fit de seda o de tibè, finas si antigamente custu non fit connotu e si poniat sa tivagedda.

 

Si sos ómines vestian semper a sa própia manera, sas féminas cambiavan vestire in sos mamentos de prus importu de sa vida issoro. Po acrarire sa cojuba sa fémina poniat sa veste e su cipone de pannu cun su mucadore pintau o arrecramau; po cojubare seperavan su cipone de brocadu e su mucadore de seda, arregalau dae s’ómine comente nat un’antiga battorina fonnesa: “Su mucadore de seda/ chi m’as arregalau/ su mucadore de seda/ l’apo liau meda/ chi m’as arregalau/ l’apo meda liau”. Sas sennoras de su Sisse, sas de sas famílias ricas, vestian su “vardellinu” fatu cun pannu marrone e arrecramos de seda, inveces sas viudas vestian pannu tanau e ponian su cugúcciu.

 

Tia Peppina tenet setantatres annos e dae prus de vint’annos, dae cando sa mama non bi est prus, at arriciu custu donu sighinde su chi issa aiat incominciau, at imparau a umperare sas manos in cust’arte de passéntzia. Cosit galu sos costúmenes, mascamente sos de ómine, e m’ismendat ca como sas cosas non sun che a prima. Sa modernidade at cambiadu sa vida e sas usàntzias de sa zente: no b’est prus bisónzu de traballare sa lana, de l’isciacuare o de l’intinghere, su telàrzu non b’est prus in totu sas domos e inue galu acatat unu logu distintu non sonat prus comente a sos tempos passados. Sos gustos sun cambiaos, cussos puru: sos vestires sun belle totus de pannu, aggradan de prus sos arrecramos de sas pinturas fatas in su cipone o in su saúcciu e s’orvessi e sas peddes si comporan giai prontos. Non b’est prus zente chi vestit a sa manera antiga, ma medas li dimandan de fàghere su costúmene po essire a sas prepessones, in sas festas de importu, o puramente lu faghet po sos pitzinnos de sos grupos folcrorísticos.

 

Issa sighit a traballare, a umperare cussas manos comente at imparau dae minoredda, a las fàghere bolare lépias tra s’orvessi, su pannu e su broccadu cun cussos filos biancos e prunetinos po li torrare sa boghe e su colore a cussa vida gasi allestru ismentigada.